او به خاطر نيّتش با ماست

پس از پيروزى على (عليه السلام) در جمل ، يكى از يارانش گفت : دوست داشتم برادرم با ما در اين صحنه مى بود ، حضرت فرمود : آيا ميل و نيّت قلبى برادرت با ماست عرضه داشت : آرى ، امام فرمود : حقيقتاً با ما حاضر است ، و آنان كه هنوز در پشت پدران و رحم مادرانند و به دنيا نيامده اند نيز با ما هستند ، به همين زودى زمان آنان را آشكار مى كند ، ايمان به آنان نيرو مى گيرد ، و اهل طغيان بدست آنان نابود گردند .

اين سهم حق برادر تست

پس از پايان جنگ جمل يا يكى از جنگ ها ، على (عليه السلام) به تقسيم غنائم مشغول شدند ، هر نفرى از برابر حضرت عبور كرد ، مشتى درهم به او عنايت فرمود ، چون گيرنده غنيمت درهم هاى گرفته را مى شمرد ششصد درهم بود ، به تمام افراد ارتش ششصد درهم رسيد ، و براى خود حضرت هم ششصد درهم ماند ، ناگهان يكى از سربازان آه كشيد ، حضرت سبب آه او را پرسيد ، عرضه داشت وقتى خواستم در ركاب مبارك شما شركت كنم دنبال برادرم رفتم ، او را مريض يافتم ، در موقع خداحافظى شنيدم گفت اى كاش از سلامت برخوردار بودم ، تا مى توانستم در كنار على با دشمنان حق بجنگم ، حضرت بلافاصله ششصد درهم سهم خود را به آن سرباز داد و فرمود چون به ديدار برادرت رفتى اين سهم را به او بده و بگو به خاطر نيّتت انگار با ما بودى و اين سهم حق تست .

اين ضربت را در صفين برداشتم

معلم اخلاق شهيد دستغيب در يكى از كتاب هايش از جلد سيزده «بحار» از كتاب «كشف الغمه» على بن عيسى اربلى نقل مى كند :

محى الدين اربلى گفت : روزى در خدمت پدرم بودم ، مردى نزد او بود و چرت مى زد ، در آن حال عمامه از سرش افتاد و جاى زخم بزرگى در سرش نمايان شد ، پدرم علت آن زخم را پرسيد گفت : اين زخم را در جنگ صفين برداشتم ، گفتند : تو كجا و جنگ صفين كجا ؟!!

گفت : وقتى به مصر مى رفتم ، مردى از اهل غزه با من همسفر شد ، در بين راه درباره جنگ صفين صحبت شد ، همسفرم گفت : اگر من در صفين بودم شمشيرم را از خون على و يارانش سيراب مى كردم ، من هم گفتم : اگر من در ميدان صفين بودم شمشير خود را از خون معاويه و يارانش سيراب مى كردم و اينك من و تو از ياران على و معاويه ملعون هستيم بيا با هم جنگ كنيم ، در آن حال با هم در آويختيم و زد و خورد مفصلى كرديم ، يك وقت متوجه شدم كه بر اثر زخمى كه به سرم رسيده از هوش ميروم ، در آن اثنا ديدم شخصى مرا با گوشه نيزه اش بيدار مى كند ، چون چشم گشودم از اسب فرود آمد و دست روى زخم سرم كشيد ، در آن حال بهبودى يافت و فرمود : همين حا بمان و سپس ناپديد شد ، آنگاه در حالى كه سر بريده هم سفرم را در دست داشت ظاهر شد و فرمود : اين سر دشمن تست ، تو به يارى ما برخاستى ما هم تو را يارى كرديم چنان كه هركس خدا را يارى كند خدا او را نصرت مى دهد ، پرسيدم : شما كيستيد ؟ فرمود : صاحب الامر (عليه السلام) ، آنگاه فرمود : هركس از تو پرسيد اين زخم چه بوده بگو : اين ضربتى است كه در صفين برداشته ام !!

اين قدم ها را براى خدا نيّت مى كنم

استادى كه نزد او قسمتى زا مكاسب شيخ و كفايه آخوند را تلمذ مى كردم مى فرمود : طلبه اى از ايران جهت تحصيل به سامرا رفت ، و در يكى از مدارس آن شهر مقيم شد ، پس از مدتى خبر فوت پدرش را شنيد ، از ياران مدرسه سؤال كرد در اين مدرسه مرد خدا كيست ، به او گفتند آن شخصى كه در كنار حوض آب مشغول آب برداشتن است مرد خداست ، نزد او آمد در حالى كه براى مستراح رفتن مشغول آب كردن آفتابه بود ، عرضه داشت پدرم از دنيا رفته ، خواهش مى كنم از درگاه خدا براى او طلب مغفرت كن ، آن مرد خدا گفت : وضو ندارم ، ولى اين مستراح رفتن و قدم هائى كه در اين مسير بر مى دارم براى خدا نيّت مى كنم و ثوابش را هديه پدر تو مى كنم !!

آن طلبه سخت رنجيده شد ، ولى همان شب پدر خويش را در خواب ديد كه به او گفت : فرزندم ، از بركت قدم هايى كه آن مرد خدا در طريق مستراح براى خدا برداشت ، من از ثواب آن قدمها در عالم برزخ بهره مند شدم .

حقيقت نيّت

انسان زمانى كه با كمك انبيا و امامان ، و همت عالى عاشقان ، و دستگيرى پيران راه ، به نور معرفت آراسته شد ، و از طريق اين نور به اين حقيقت دست يافت ، كه حول و قوه اى جز حول و قوه او وجود ندارد ، و در تمام هستى مؤثرى جز حضرت او نيست ، و مالك و رازق و عالم و قادر و مريدى غير او وجود ندارد ، و براى او اين معنى كشف شد كه : لَيْسَ فِى الدّارِ غَيْرُهُ دَيّارٌ .

از ما سوى الله قطع علايق مى كند ، و جز دوست و نام و ياد و ذكر دوست چيزى براى او نمى ماند ، و تمام اشياء عالم را جز ابزار وسيله براى رسيدن به يار نمى نگرد ، و بود و نبود اشياء براى او مساوى مى شود ، در اين هنگام قلب خود را آئينه تجلى عشق دوست و وجود خويش را ظرف انعكاس صفات يار مى بيند ، در اين وقت ملاحظه مى كند كه تمام خواسته ها و اراده و تدبيرش ، خواسته ها و اراده و تدبير محبوب شده ، و خوديتش از ميان رفت و جز دوست در ميانه نمانده ، و قلب و جان و هستى و وجودش عين نيّت و محض قصد براى رسيدن به حقيقت لقاء و وصل يار شده ، و عشقى جز عشق معشوق حقيقى برايش نمانده ، در اينجاست ، كه محرك او براى تمام برنامه ها فقط عشق به محبوب است ، و تنها آرزوى انسان اين است كه در همه شئون حيات رضاى يار را جلب كند ، و اين عشقى كه با كمك معرفت نسبت به حضرت دوست بدست آورده حقيقت نيّت و جان اراده و قصد است . با اين نيّت است ، كه عبادت به مفهوم واقعى اش تحقق پيدا مى كند ، و در پرتو اين نيّت و اين عشق است ، كه يار هم عاشق انسان شده ، و بين عاشق و معشوق آن چنان جاذبه اى ايجاد مى گردد ، كه اگر همه موجودات عالم بخواهند ، يك لحظه عاشق را از حركت به سوى معشوق باز دارند ، قدرت نخواهند داشت . نيّت اگر غير از اين معنى باشد ، چه ارزشى دارد ، و چه حركتى مى تواند در درون و برون انسان ايجاد كند ، و چگونه مى تواند آدمى را از حضيض پستى به اوج واقعيت و قله حقيقت برساند ؟

آيا غير از اين گونه نيّت ، بقيه خطورات قلب را مى توان نيّت گفت ؟ آيا بدون اين طرز نيّت ، مى توان به سوى معشوقى كه رفيع الدرجات است حركت كرد ، بدون نيّت رفيع رسيدن به رفيع الدرجات بدون شك بدانيد كه امكان ندارد !!

عطار آن شيفته كوى دوست مى گويد :

مركب لنگست و راه دور است *** دل را چكنم كه نا صبورست

اين راه بريدنم خيال است *** وين شيوه گرفتنم غرورست

صد قرن چو باد اگر به پويم *** هم باد بود كه يار دورست

با اين همه گردمى برآرم *** بى او همه فسق يا فجورست

دانى تو كه سر كافرى چيست *** آن دم كه همى نه در حضورست

بى او نفسى مزن كه ناگاه *** تيغت زند او كه بس غيورست

بگذر ز رجا و خوف كاين جا *** چه جاى خيال و نار و نورست

جائى است كه صد جهان اگر نيست *** ور هست نه ماتم و نه سورست

مردى كه بدين صفت رسيدست *** دايم هم از اين صفت نفورست

هم چون دريا بود كه پيوست *** لب خشك بماند از قصورست

اين حرف ز بى نهايتى رفت *** چون زين بگذشت زرق وزورست

يك ذره گى خريد اينجا *** بالاى هزار خلد و حورست

حضور قلب

اين حضور قلبى كه بايد در همه عبادات با انسان باشد ، و شايد در مسائل عبادى به چيزى به اندازه آن سافرش نشده باشد بستگى به وضع نيّت و كيفيت قصد و تصميم انسان دارد .

از ما نخواسته اند كه فقط بدن را در عبادت حاضر كنيم ، حضور بدن تنها چه ارزشى دارد ، و بلكه اگر بدن تها حاضر باشد ، ولى جان و قلب حاضر نباشند ، عين نفاق است .

مثل اين كه كسى در برابر بزرگى حاضر شود ، و از او تعريف و ستايش كند ، ولى قلبش حاضر در آن تعريف و ستايش نباشد ، با زبان آن بزرگ را مدح كند ، ولى با دل و قلب هيچ توجهى به آن بزگ نداشته باشد !!

حال بنگريد كه انسان در برابر مولائى كه عالم بكل شيئى است و عليم به ذات صدور است بايستد و از او مدح و تمجيد و ستايش كند ولى دلش جاى ديگر باشد ، آيا حضور بدن ، و غيبت قلب پسنديده مولاست ؟!!

اصل حضور قلب و جان در پيشگاه با عظمت محبوبست ، و اگر قلب در حضور نباشد بدون شك بدن هم در حضور نيست ، بلكه حضور بدن قلابى و بى ثمر است !!

براى حضور قلب در پيشگاه دوست نه فقط در عبادات بلكه در همه لحظات زندگى بايد به تصحيح نيّت اقدام كرد ، چون نيّت به معناى واقعى حاصل شود ، مسئله حضور تمام موجوديت در برابر يار تحقق پيدا مى كند ، آن وقت است كه انسان به بهترين وجه عبادت را به جاى آورده و در غير عبادت هم در عين عبادت است .

اگر به عالم با صفاى معرفت قدم بگذاريم ، با چشم دل به ديدار جمال يار نائل شده ، و به چشيدن شربت حيات بخش عشق موفق خواهيم شد ، و اين عشق برخاسته از معرفت است ، كه در عبادت و غير عبادت ما را با تمام وجود در محضر دوست حاضر نگاه مى دارد ، و ما را از گناه خطرناك غيبت كه سرآمد همه گناهانست حفظ مى كند ، راستى عشق برخاسته از معرفت عجب معجزه عجيبى دارد !!

الهى آن پير روشن دل ، و آن عاشق واله مى فرمايد :

مرحبا بر صفاى عالم عشق *** آفرين بر روان آدم عشق

بارك الله به دفتر توحيد *** كه بود نقش سر خاتم عشق

سر جام جهان نماى شهود *** كس نگيرد بدست جز جم عشق

روح قدسى اگر شود ، نشود *** جلوه گر جز به قلب مريم عشق

نه بهر ديو و دد ز حق بخشد *** رتبه آدم مكرم عشق

هركه مجروح دل شود ز فراق *** رسد از لطف حق به مرهم عشق

دم رحمان شنو كه در نى جان *** نغمه ها مى نوازد از دم عشق

كشور تن بود مسخر جان *** عالم جسم و جان مسلم عشق

به نگردد جراحت دل ما *** به خدا جز بفيض مرهم عشق

ديده بستم الهى از همه خلق *** تا كه دل شد نديم و محرم عشق

عارف وارسته ، عاشق بيدار ، سالك مسلك عرفان ، راه رو راه ايمان ، دارنده دم حياتى حضرت امام خمينى در زمينه حضور قلب مى فرمايد :

عبادت و مناسك و اذكار و اوراد وقتى نتيجه كامله دراد كه صورت باطنه قلب شود ، و باطن ذات انسان به آن مخمر گردد و دل انسان صورت عبوديت به خود گيرد و از خودسرى و سركشى بيرون آيد .

و نيز از اسرار و فوائد عبادات يكى آن است كه اراده نفس قوى شود ، و نفس بر طبيعت چيره شود ، و قواى طبيعت مسخر تحت قدرت و سلطنت نفس گردد ، و اراده ملكوتى در ملك بدن نافذ گردد ، به طورى كه قوا چون ملائكة الله نسبت به حق تالى شوند ، كه عصيان آن نكنند و لمحه اى تخلف نورزند و به آنچه فرمان براى آنها صادر مى شود عمل كنند .

و اكنون گوئيم كه يكى از اسرار عبادات و فوائد مهم آن كه همه مقدمه آن است ، اين معنى است كه جميع مملكت باطن و ظاهر مسخر در تحت اراده الله و متحرك به تحريك الله شود ، و قواى ملكوتيه و ملكيه نفس از جنود الله شوند و همگى نسبت به حق تعالى سمت ملائكة الله را پيدا كنند ، و اين خود يكى از مراتب نازله فناى قوا و اردت و نيّت در اراده حق است ، و كم كم نتايج بزرگ از اين مرحله پيدا شود ، و انسان طبيعى الهى گردد ، و نفس ارتياض به عبادت الله پيدا كند ، و جنود ابليس يكسره شكست خورده منقرض شوند ، و قلب و قواى آن تسليم حق شوند ، و اسلام به بعض مراتب باطنيه در آن ، بروز كند ، و نتيجه اين تسليم اراده به حق در دار آخرت آن شود كه حق تعالى اراده او را در عوالم غيب نافذ فرمايد و او را مثل اعلاى خود قرار دهد ، و چنانچه خود ذات مقدس هرچه را بخواهد ايجاد كند ، به مجرد اراده موجود شود ، اراده اين بنده را هم آن طور قرار دهد !!

چنانچه بعضى از اهل معرفت روايت نمودند از رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) راجع به اهل بهشت ، كه ملكى مى آيد پيش آنها ، پس از آن كه اذن ورود مى طلبد وارد مى شود ، و نامه اى از جناب دوست به آنها مى دهد ، پس از آن كه سلام مولا را به آنها رساند و در آن نامه است :

از حى و قيوم كه مرگ ندارد ، به حى و قيومى كه نمى ميرد ، پس من هرچه را بگويم بشود ، مى شود ، و اكنون تو را بدين گونه قرار دادم كه به هر چيزى بگوئى بشود بشود ، حضرت فرمود احدى از اهل بهشت به چيزى نمى گويد باش مگر اين كه تحقق پيدا مى كند .

و اين سلطنت الهيه اى است كه به بنده مى دهند ، چرا ؟ چون بنده ترك اراده خود و ترك سلطنت هواهاى نفسانيه و اطاعت ابليس و جنود او نموده ، و هيچ كدام از اين نتايج مذكوره حاصل نشود مگر با حضور قلب كامل و اگر قلب در وقت عبادت غافل و ساهى باشد ، عبادت او حقيقت پيدا نكند و شبه لهو و بازى است .

و البته چنين عبادتى را در نفس به هيچ وجه تأثير نيست ، و عبادت از صورت و ظاهر به باطن و ملكوت بالا نرود ، چنانچه به اين معنى در اخبار اشاره شده ، و قواى نفس با چنين عبادتى تسليم نفس نشوند ، و سلطنت نفس بر آنها بروز نكند ، و همين طور قواى ظاهره و باطنه تسليم اراده الله نگردد و مملكت وجود انسان در تحت كبرياى حق منقهر نشود !!

از اين جهت است كه مى بينيد ، در ما پس از چهل پنجاه سال عبادت اثرى حاصل نشده ، بلكه روز به روز بر ظلمت قلب و تعصى قوا افزوده مى شود ، و آن به آن اشتياق ما به طبيعت و اطاعت ما از هواهاى نفسانيه و وساوس شيطانيه افزون مى گردد ، اينها نيست جز آن كه عبادات ما بى مغز و شرايط باطنيه و آداب قلبيه آن به عمل نمى آيد ، و الا بنص آيه مباركه الهى نماز نهى از فحشا و منكر مى نمايد ، و البته اين نهى ، نهى صورى ظاهرى نيست ، لابد بايد در دل چراغى روشن شود و در باطن نورى فروزان گردد ، كه انسان را هدايت به عالم غيب كند ، و زاجر الهى پيدا شود كه انسان را از عصيان و نافرمانى باز دارد .

ما خود را در زمره نماز گزارها محسوب مى داريم و سالهاى سال است اشتغال به اين عبادت بزرگ داريم ، و در خود چنين نورى نديديم و در باطن چنين زاجر و مانعى براى ما پيدا نشده ، پس واى به حال ما آن روزى كه صور اعمال ما و صحيفه افعال ما را در آن عالم به دست ما دهند ، و گويند خود حساب خود را برس ، و ببين آيا چنين اعمالى قابل قبول درگاه است ، و آيا چنين نمازى با اين صورت ظلمانى مقرب بساط حضرت كبريائى است ؟!

و آيا با اين امانت بزرگ الهى و وصيت انبياء و اوصياء بايد اين طور سلوك كرد و اين طور دست خيانت شيطان رجيم را كه دشمن خداست به آن راه داد ؟

و آيا نمازى كه معراج مؤمن است و قربان متقين شمرده شده ، چرا بايد ما را از ساحت مقدس او تبعيد و از درگاه قرب دو كند ؟!

آن روز آيا جز حسرت و ندامت و بيچارگى و بدبختى و خجلت و شرمسارى چيزى نصيب ما مى شود ؟ حسرت و ندامتى كه در اين عالم شبيه ندارد ، خجلت و شرمسارى كه نظيرش را تصور نمى توانيم كرد .

حسرتهاى اين عالم هرچه باشد مشوب به هزار طور اميدها است ، و شرمسارى هاى اين جهان سريع الزوال است ، به خلاف آنجا كه روز به روز فقط حسرت و ندامت است چنانچه حق فرمايد :

مردم را از روز حسرت كه ديگر كار از كارشان گذشته بترسان .

آنجا امر گذشته قابل جبران نيست ، و عمر تلف شده را نمى توان برگرداند .

اى عزيز امروز روز مهلت و عمل است ، انبيا آمدند و كتاها آوردند ، و دعوتها نمودند ، با اين همه تشريفات و اين همه تحمل رنج و تعب كه ما را از خواب غفلت بيدار و از سُكْرِ طبيعت هشيار كنند ، و ما را به عالم نور و نشئه بهجت و سرور رسانند ، و به حيات ابدى و نعمت هاى سرمدى و لذت هاى جاودانى متصل نمايند ، و از هلاك و شقاوت و نار و ظلمت و حسرت و ندامت رهائى دهند .

تمام اينها براى ماست ، آن ذوات مقدسه احتياجى به ايمان و اعمال ما نداشتند ، با اين وصف در ما هيچ اثرى نكرد ، و شيطان مسامع قلب ما را چنان گرفته ، و سلطنت بر باطن و ظاهر ما چنان پيدا نموده كه هيچ يك از مواعظ آنها در ما اثر نكرده ، بلكه هيچ يك از آيات و اخبار به گوش قلب ما نرسد ، و از ظاهر گوش حيوانى تجاوز نكند .

به حال خود رحمى كن و از عمر خود نتيجه حاصل نما ، دقت در حال انبيا و اولياى كمل كن ، و اشتهاهاى كاذب و وعده هاى شيطان را پشت پا زن ، گول شيطان را مخور ، و در ورطه فريب نفس اماره مباش ، كه تدليس اينها بسيار دقيق است ، و هر امر باطلى را به صورت حق به انسان تعميه مى كنند و آدمى را فريب مى دهند .

گاهى به اميد توبه در آخر عمر انسان را به شقاوت مى كشانند ، با آن كه توبه در آخر عمر و تراكم ظلمات معاصى و بسيارى مظالم عباد ، و حقوق الله امرى است بسيار صعب و مشكل .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مريم (19) : 39 .

امروز كه اراده انسان قوت دارد ، و قواى جوانى بر قرار است ، و درخت معصيت برومند نيست ، و سلطنت شيطان در نفس مستحكم نشده ، و نفس جديد العهد به ملوكت و قريب الافق به فطرت الله است ، و شرايط حصول و قبول توبه سهل است ، نمى گذارند انسان قيام به توبه كند ، و اين درخت سست را ريشه كن و سلطنت غير مستقل را منقرض نمايد ، وعده ايام پيرى را مى دهند ، كه به عكس دوره جوانى ، اراده ضعيف و قوا ناتوان ، و درخت معاصى گوناگون ، كهن و برومند و سلطنت ابليس در ظاهر و باطن مستقل و مستقر شده ، و الفت به طبيعت شديد ، و دورى از ملكوت زياد و نور فطرت خاموش و شرايط توبه سخت و ناگوار شده است .

اين نيست جز غرور ، و گاهى به وعده شفاعت شافعين ، انسان را از ساحت قدس آنان دور و از شافعت آنها مهجور مى نمايد ، زيرا كه انغمار در گناهان كم كم قلب را سياه و منكوس كند ، و وضع انسان را به سوء عاقبت منجر نمايد .

طمع شيطان از انسان دزديدن ايمان است ، دخول در گناهان را مقدمه آن قرار مى دهد ، تا به نتيجه مطلوبه برسد .

انسان اگر طمع شفاعت دارد ، بايد در اين عالم با سعى و كوشش رابطه بين خود و شفعاى خود را حفظ كند ، و قدرى تفكر در حال شافعان محشر نمايد كه حال آنان در عبادت و رياضت به كجا رسيده بود ، فرضاً كه ما با ايمان از دنيا برويم ولى اگر بار گناهان و مظالم سنگين باشد ، ممكن است در عذاب هاى گوناگون برزخ و قبر از ما شفاعت نشود !

چنانچه از حضرت صادق (عليه السلام) نقل شده ، كه برزخ شما با خودتان است ، و عذاب هاى برزخ طرف قياس با عذاب هاى اينجا نيست ، و طول مدت برزخ را جز خدا كسى نمى داند ، شايد ميليون ميليون ها سال طول بكشد ، و ممكن است در قيامت نيز پس از مدت هاى طولانى ، و عذاب هاى گوناگون طاقت فرسا ، شفاعت نصيب ما شود ، چنانچه در احاديث به اين حقيقت اشاره شده .

پس غرور شيطان انسان را از عمل صالح باز دارد ، و انسان را يا بى ايمان ، يا با بارهاى سنگين از دنيا ببرد و به شقاوت و بدبختى گرفتار كند .

و گاهى با وعده رحمت واسعه ارحم الراحمين دست انسان را از دامن رحمت كوتاه كند ، غافل از اين كه اين همه بعث رسل و ارسال كتب ، و فرو فرستادن فرشتگان و وحى و الهام به پيامبران و راهنمائى طريق حق از رحمت ارحم الراحمين است ، عالم را رحمت واسعه حق فرو گرفته و ما در لب چشمه حيوان از تشنگى به هلاكت مى رسيم .

بزرگ ترين رحمت هاى الهى قرآن است ، تو اگر به رحمت ارحم الراحمين طمع دارى و آرزوى رحمت واسعه دارى ، از اين رحمت استفاده كن ، كه حق طريق وصول به سعادت را باز نموده ، و چاه را از راه روشن فرموده ، تو خود در چاه مى افتى و از راه منحرف مى شوى ، رحمت را چه نقصانى است ؟ اگر ممكن بود طريق خير و سعادت را به مردم به طور ديگر نشان بدهند ، مى دانند ، و اگر ممكن بود اكراهاً مردم را به سعادت برسانند ، مى رسانند ، اما هيهات كه راه آخرت راهى است كه جز با قدم اختيار نمى توان آن را پيمود ، سعادت با زور حاصل نمى شود ، فضيلت و عمل صالح بدون اختيار ، فضيلت و عمل صالح نيست ، و شايد معنى آيه شريفه : ( لا إِكْرَاهَ فِى الدّيِنِ ) باشد .

كلينى از حضرت صادق (عليه السلام) نقل مى كند كه حضرت فرمود : در تورات نوشته :

اى پسر آدم خودت را براى عبادت من فازغ كن ، تا من قلب تو را از غنى پر كنم .

بدان كه فراغت براى عبادت حاصل مى شود به فراغت وقت براى آن و فراغت قلب ، و اين امر از مهمات است در باب عبادات كه حضور قلب بدون آن تحقق پيدا نكند ، و عبادت بى حضور قلب مقبول درگاه نيفتد ، چنانچه در روايات اهل بيت (عليهم السلام) وارد شده است .

و يگانه علاج براى تحصيل حضور قلب دو امر است : يكى فراغت وقت و قلب ، و ديگر فهماندن اهميت عبادت به قلب .

مقصود از فراغت وقت آن است ، كه انسان در هر شبانه روز براى عبادات خود وقتى را معين كند ، كه در آن وقت خود را موظف بداند فقط به عبادت و بس ، و اشتغال ديگرى در آن وقت براى خود قرار ندهد .

انسان اگر بفهمد كه عبادت يكى از امور مهمى است كه از كارهاى ديگر ، اهميتش بيشتر بلكه طرف نسبت با آنها نيست ، البته اوقات آن را حفظ مى كند ، و براى آن وقتى معين مى كند ، همانطور كه براى كسب مال و منال و براى برنامه هاى ديگر وقت قرار مى دهد ، براى عبادت نيز وقت قرار دهد ، كه در آن وقت فارغ از امور ديگر باشد ، تا حضور قلب كه مغز و لب عبادت است براى او ميسور باشد ، ولى اگر نماز را با تكلف به جا آورد ، و قيام به عبوديت معبود را از امور زائده بداند ، البته آن را تا آخر وقت امكان به تأخير مى اندازد ، و در وقت اتيان آن نيز بواسطه آن كه كارهاى مهمى را به نظر و گمان خود مزاحم با آن مى بيند با سر و دست شكسته اتيان مى كند ، البته چنين عبادتى نورانيّت كه ندارد سهل است ، بلكه مورد خشم الهى است ، و چنين شخصى مستخف به نماز و متهاون در آن امر است .

امام باقر (عليه السلام) به زراره فرموده : در امر نماز سستى مكن ، زيرا رسول خدا وقت مردنش فرمود : كسى كه نماز را سبك بشمارد از من نيست ، كسى كه مسكرى بياشامد از من نيست و به خدا بر من در كنار حوض وارد نمى شود .

امام هفتم فرمود : پدرم به هنگام وفات گفت : اى پسرم سبك شمارنده نماز به شفاعت ما نمى رسد .

خدا مى داند كه انقطاع از رسول اكرم و خروج از تحت حمايت آن سرور چه مصيبت عظيمى است ، و حرمان از شفاعت آن سرور و اهل بيت معظم او چه خذلان بزرگى است ، گمان مكن كه بدون سفاعت و حمايت آن بزرگواران كسى روى رحمت حق و بهشت موعود را ببيند .

اكنون ملاحظه كن ، مقدم داشتن هر امر جزئى بكله خيالى را بر نماز كه قرة العين رسول اكرم و بزرگ تر وسيله رحمت حق است ، و اهمال كردن درباره آن و به آخر انداختن وقتش بدون عذر ، و حفظ ننمودن حدود آن آيا تهون و استخفاف هست يا نيست ؟! اگر هست بدان كه به شهادت رسول اكرم و شهادت ائمه اطهار از ولايت آنها خارج و به شفاعت آنان نائل شوى .

اكنون ملاحظه كن ، اگر احتياج به شفاعت آنها دارى ، و مايلى كه از امت رسول اكرم باشى اين وديعه الهيه را بزرگ شمار و به آن اهميت بده ، خداى تعالى و اولياى او از عمل من و تو بى نيازند ، و بدان اگر اهميت به عبادت ندهى ، بيم آن است كه منجر به ترك آن شود و از ترك به جحود رسد ، كه در آن وقت كارت يكسره شود و به شقاوت ابدى و هلاكت دائمى رسى .

و از فراغت وقت مهم تر ، فراغت قلب است ، بلكه فراغت وقت نيز مقدمه براى اين فراغت است و آن در حقيقت چنان است ، كه انسان در وقت اشتغال به عبادت ، خود را از اشتغالات و هموم دنيائى فارغ كند ، و توجه قلب را از امور متفرقه و خواطر متشتته منصرف نمايد ، و دل را يكسره خالى و خالص براى توجه به عبادات و مناجات با حق كند ، و تا فراغت قلب از اين امور حاصل نشود تفرغ براى او و عبادت او حاصل نگردد .

ولى بدبختى آن است كه ما تمام افكار و انديشه هاى متفرقه را ذخيره مى كنيم براى وقت عبادت ، همين كه تكبيرة الاحرام نماز را مى گوئيم گوئى در مغازه را باز كرديم ، يا دفتر محاسبات را گشوديم ، يا كتاب مطالعه را مفتوح نموديم ، دل را به سوى اشتغال به امور ديگر مى فرستيم و از اصل عمل به كلى غافل شده ، يكوقت به حسب عادت به خود مى آئيم كه به سلام نماز رسيده ايم ، حقيقتاً اين عبادت فضاحت آور است ، و اين مناجات شرم انگيز است .

عزيزم تو مناجات با حق را مثل تكلم با يك نفر از بندگان ناچيز حساب كن ، چه شده است كه اگر با يك نفر از دوستان سهل است ، با يك نفر از بيگانگان اشتغال به صحبت داشته باشى ، مادام كه با او مذاكره مى كنى از غير غافلى و با تمام توجه به او مشغولى ، ولى به هنگام مكالمه و مناجات با ولى النعم و پروردگار عالميان به كلى از او منصرف و غافلى و به ديگر امور متوجهى ، آيا قدر بندگان از ذات مقدس حق افزون است يا تكلم با آنها ارزشش از مناجات با قاضى الحاجات بيشتر است ؟!

آرى من و تو مناجات با حق را نمى دانيم چيست ، تكاليف الهيه را سربار امور مى دانيم ، البته امرى كه تحميل بر شخص شده ، و سربار زندگى گرديد در نظر اهميت نخواهد داشت ، بايد سرچشمه را اصلاح كرد ، و ايمان به خدا و فرمايشات انبيا پيدا كرد تا كار اصلاح شود ، همه بدبختى ها از ضعف ايمان و سستى يقين است .

ايمان سيد بن طاووس او را به جائى مى رساند ، كه روز اول تكليفش را عيد مى گيرد ، براى آن كه حق تعالى اجازه ورود در مناجات به او را مرحمت كرده ، و او را مخلع به خلعت تكليف فرموده ، حقيقتاً تصور كن اين چه قلبى است كه اين قدر نورانيّت و صفا دارد .

اگر عمل اين سيد جليل براى تو حجت نيست ، كار سيد الموحدين و اولاد معصومين او كه براى تو حجت است ، نظر كن در حالات آن بزرگواران و كيفيت عبادت و مناجات هاى آنها ، بعضى از آنها در وقت نماز رنگ مباركشان تغيير مى كرد و پشت مباركشان مى لرزيد ، از خوف اين كه مبادا در امر الهى لغزشى شود ، با آن كه به تمام معنى معصوم بودند .

در هر صورت فراغت قلب از غير حق از امور مهمه است ، كه انسان بايد با هر قيمت است تحصيل آن كند ، و طريق تحصيل آن نيز ممكن و سهل است ، با قدرى مواظبت و مراقبت تحصيل مى توان كرد ، بايد انسان مدتى اختيار طاير خيال را به دست گيرد ، و هر وقت خواست ، از شاخه اى به شاخه اى پرواز كند آن را حفظ كند ، پس از مدتى مراقبت ، رام و آرام شود ، و توجه آن از امور متشتته منصرف گردد ، و يخر و صلاح عادت او شود ، و فارغ البال اشتغال به توجه به حق و عبادت پيدا كند .

در هر صورت از همه امور مهم تر كه بايد امور ديگر را مقدمه آن دانست حضور قلب است ، كه روح عبادت و حقيقت آن بسته به آن است ، و بدون آن هيچ قيمتى براى عبادات نيست و قبول عبادات در درگاه حق منوط به حضور قلب است .

امام باقر و امام صادق(عليهما السلام) به فضيل بن يسار فرمودند : از نمازت آنچه توجه قلبت با آن بوده از آن تست ، مكلف اگر تمام نماز را غلط بجا آورد ، يا از آداب آن غافل گردد، آن نماز را مى پيچيند وسپس به صورت صاحبش مى زنند.

ابو حمزه ثمالى مى گويد : حضرت سجاد (عليه السلام) را ديدم نماز مى خواند ، عباى آن جناب از شانه اش افتاد ، حضرت تا از نماز فارغ نشد به عبا دست نزد ، پس از نماز از آن بزرگوار پرسيدم چرا به عبا توجه نفرمودى ، فرمود : واى بر تو آيا مى دانى در حضور كه بودم ؟ همانا از عبد قبول نمى شود ، نمازى مگر آنچه توجه قلب به آن بوده ، عرض كردم پس ما هلاك شديم فرمود : هرگز همانا نقص عبادات را خداوند با نافله ها براى مؤمنين تمام مى كند .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود : كسى از شما در حال كسالت و چرت به نماز نايستد ، و در پيش نفس انديشه نداشته باشد ، زيرا كه در محضر خداست ، جز اين نيست كه براى عبد از نمازش همان است كه با قلب به آن توجه داشته .

اى كاش در درجه اول به قدر و قيمت خود پى مى برديم ، و مى فهميديم از كجائيم ، و در كجائيم و به كجا مى رويم و براى كيستيم و سپس به قيمت عبادت ها و مناجاتها آگاه مى شديم تا از همه قيود رها گشته به قيد عشق حق مقيد مى شديم.

اى كاش دست از اين ظواهر مى شستيم ، و دوباره پيمان شكسته شده روز الست را با دوست مى بستيم ، از اين چهارچوب تنگ ماديت به در آمده ، در عالم بيكران معنى به پرواز مى آمديم .

اى كاش با قدرت توجه و معرفت ، از اسارت شيطان درون و برون آزاد گشته ، به بارگاه محبوب واقعى و معشوق اصلى راه مى يافتيم .

استاد بزرگ ، عارف پاك دل ، مرحوم شيخ بهائى در مقام نصيحت بى خبران و گم شدگان مى فرمايد :

اى مركز دايره امكان *** وى زبده عالم كون و مكان

تو شاه جواهر ناسوتى *** خورشيد مظاهر لاهوتى

تا كى ز علائق جسمانى *** در چاه طبيعت تن مانى

تا چند به تربيت بدنى *** قانع به خزف ز در عدنى

صد ملك ز بهر تو چشم به راه *** اى يوسف مصرى بدر آى از چاه

تا والى مصر وجود شوى *** سلطان سرير شهود شوى

در روز الست بلا گفتى *** امروز به بستر لا خفتى

تا كى ز معارف عقلى دور *** به زخارف عالم حس مغرور

از موطن اصلى نيارى ياد *** پيوسته به لهو و لعب دل شاد

نه اشك روان نه رخ زردى *** الله الله تو چه بى دردى

يك دم بخودآى و ببين چه كسى *** به چه بسته دل و به كه هم نفسى

زين خواب گران بردار سرى *** برگير ز عالم اولين خبرى

آن عارف بزرگ در صفحه صد و نوزده كتاب «سر الصلاة» مى فرمايد :

نيّت در نزد عامه عزم بر اطاعت است خوفاً يا طمعاً :

پروردگار خود را از باب خوف و طمع مى خوانند .

و در نزد اهل معرفت عزم بر اطاعت است هيبتاً و تعظيماً :

آن چنان او را عبادت كن ، به مانند اين كه او را مى بينى ، و اگر تو او را نمى بينى او تو را مى بيند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سجده (32) : 16 .

و در نزد اهل جذبه و محبت عزم بر اطاعت است شوقاً و حباً :

با فضيلت ترين مردم كسى است كه عاشق عبادت باشد ، و چون عاشقى كه دست در گردن محبوب كند ، با عبادت دست به گردن باشد .

امام ششم فرمود : اما من عاشقانه او را عبادت مى كنم و اين عبادت كرام مردم است .

در هر صورت معرفتى كه با كمك انبيا و امامان حاصل مى شود ، زير بناى نيّت است ، و اين نيّت زير بناى حضور قلب است ، و اين حضور قلب مايه حركت انسان در تمام شئون حياتش به سوى عمل صالح است ، اى عزيزان بيائيد سعى كنيم ، نيّت را فقط مخصوص به عبادت نكنيم ، بلكه در تمام سكنات و حركات ، و در تمام روابط خود با خلق ، و در تمام اعمال و اخلاق خود براى خدا نيّت داشته باشيم ، تا از تمام لحظات عمر بهترين سود و منفعت را ببريم .

جداً دنيا و مافيها ارزش آن را ندارد كه ما يك لحظه از عمر خود را با آن معامله كنيم ، بايد دينا و هرچه در آن است براى ما ابزار و وسيله اى جهت معامله با دوست باشد ، و به قول سعدى آن عالم نكته سنج :

دنيا آن قدر ندارد كه بر او رشك برند *** يا وجود و عدمش را غم بيهوده خورند

نظر آنان كه نكردند بر اين مشتى خاك *** الحق انصاف توان داد كه صاحب نظرند

عارفان هرچه ثباتى و بقائى نكند *** گر همه ملك جهان است به هيچش نخرند

تا تطاول نپسندى و تكبر نكنى *** كه خدا را چو تو در ملك بسى جانورند

دوستى با كه شنيدى كه به سر برد جهان *** حق عيانست ولى طايفه اى بى بصرند

اى كه بر پشت زمينى همه وقت آن تو نيست *** دگران در شكم مادر و پشت و پدرند

گوسپندى برد اين گرگ مزور همه روز *** گوسپندان ديگر خيره در او مى نگرند

اين سرائى است كه البته خلل خواهد يافت *** خنك آن قوم كه در بند سراى ديگرند

آن كه پا از سر نخوت ننهادى بر خاك *** عاقبت خاك شد و خلق بر او مى گذرند

كاشكى قيمت انفاس بدانندى خلق *** تا دمى چند كه باقى است غنيمت شمرند

گل بى خار ميسر نشود در بستان *** گل بى خار جهان مردم نيكو سيرند

سعديا مرد نكونام نميرد هرگز *** مرده آن است كه نامش به نكوئى نبرند

قلب سليم

امام ششم (عليه السلام)مى فرمايند : صاحب نيّت صادقه ، صاحب قلب سليم است .

آرى قلب خانه حقيقى خداست ، و آيات و روايات بر اين حقيقت دلالت دارد .

در كتابى خواندم : از عارفى پرسيدند ، اول عضوى كه در رحم مادر به هنگام شكل گرفتن انسان تكون يافت چه بود ؟ فرمود : قلب ، عرض داشتند از معارف الهى چه دليلى بر اين مسئله داريد فرمود آيه شريفه :