خداوند از تمام نيّت ها آگاه است .

و چون شما را ملاقات كردند ، گفتند ايمان آورديم ، و چون از پيش شما رفتند از شدت خشم سر انگشتان خود گزيدند ، بگو به خشمتان بميريد ، كه خدا به اسرار سينه ها داناست .

و تا خدا آنچه در سينه دارند بيازمايد ، و هرچه در دل دارند پاك و خالص گرداند ، و خدا از راز درونها آگاه است .

و ياد كنيد نعمت خدا را كه به شما ارزانى داشت و عهد او را كه با شما استوار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احقاف (46) : 15 .

2 ـ آل عمران (3) : 119 .

3 ـ همان : 154 .

4 ـ مائدة (5) : 7 .

كرد ، آنگاه كه گفتيد امر تو را شنيديم و اطاعت تو پيش گرفتيم پس تقواى خدا پيشه كنيد كه خدا به نيات قلبى و انديشه هاى درونى شما آگاه است .

آگاه باشيد كه مافقان روى دلهاى خود را از حق مى گردانند ، و از حضور در پيشگاه رسول و استماع كلام خدا دورى مى جويند ، تا از پيامبر پنهان بمانند ، آگاه باش كه هركه سر در جامه خود به پيچد كه از حق پنهان شود ، خداوند هرچه پنهان و آشكار كنند مى داند ، كه او محققاً بر درون دلها آگاه است .

و هرگاه نصرت و ظفرى از جانب حق به مؤمنان برسد ، منافقان گويند ما هم با شما بوديم ، آيا خدا بر دلهاى همه عالميان از هركس داناتر نيست ؟!

خدا كاملا به غيب آسمانها و زمين آگاه است و به افكار و انديشه دلها نيز عالم و داناست .

و شما سخن به پنهان يا آشكار گوييد در پيش علم حق يكسان است كه خدا بدون شك به اسرار دلها هم داناست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هود (11) : 5 .

2 ـ عنكبوت (29) : 10 .

3 ـ فاطر (35) : 38 .

4 ـ ملك (67) : 13 .

بگو به اينان : هرچه را در دل پنهان داشته يا آشكار كنيد خدا به همه آگاه است ، او هرچه را در آسمانها و زمين است مى داند ، و خدا بر همه چيز تواناست .

نيّت هاى ناپاك و آلوده

آيا نمى دانند كه پادشاهى آسمانها و زمين مختص خداست و براى شما غير از خدا يار و ياورى نخواهد بود .

و بعضى از مردم نادان غير خدا را بمانند خدا گيرند ، دوست دارند غير خدا را چنانچه بايد خدا را دوست داشته باشند ، اما آنان كه اهل ايمانند كمال محبت را فقط به الله دارند و اگر فرقه ضد خدا بدانند وقتى كه عذاب خدا را مشاهده كنند ، كه قدرت و توانايى خاص خداست ، از انتخاب غير حق پشيمان شوند و عذاب خدا بسيار سخت است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران (3) : 29 .

2 ـ بقره (2) : 107 .

3 ـ همان : 165 .

كار به آمال و آرزوى شما ، و آمال و آرزوى يهود و نصارى درست نشود ، هر آن كه كار بد كند كيفر آن را خواهد ديد و به جز خدا احدى را يار و ياور خود نخواهد يافت .

اى پيامبر به اينان بگو : شما كسى را بجاى خدا مى پرستيد ، كه مالك هيچ سود و زيانى درباره شما نخواهد بود ، خداست مى شنود و به احوال همه داناست .

بگو : چرا ما خدا را رها كرده و غير او را كه هيچ قادر به سود و زيان ما نمى باشند هدف و مقصود گرفته و آيا دست دعا بسوى غير او برداريم .

جز خدا هر آن كس را كه شما مى خوانيد ، در حقيقت همه آنها مثل شما ، بندگانى و اشايى محتاج و فانى اند ، اگر در ادعاى خود راستگوييد از آنها بخواهيد تا حوايج و مشكلات شما را روا كنند .

اف بر شما باد ، و بر آنچه جز خداى عالم را مى پرستيد ، آيا عقل و انديشه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نساء (4) : 123 .

2 ـ مائدة (5) : 76 .

3 ـ انعام (6) : 71 .

4 ـ اعراف (7) : 194 .

5 ـ انبياء (21) : 67 .

خود را هيچ بكار نمى بنديد ؟!

حقيقت اين است كه خداى يكتا همان حق واقعى است ، و هرچه جز او خوانند باطل صرف است ، و علو مقام و بزرگى شأن مخصوص ذات پاك خداست .

در اين زمينه كه : جز او كسى را نخوانيد ، غير او چيزى را به عنوان هدف و مقصد نگيريد ، غير او مالك چيزى از نفع و ضرر نيست ، هرچه جز او را انتخاب كنيد يا بخوانيد باطل صرف است . عبارت براى او جز شرك و ستم به خود چيزى نيست ، آيات فراوانى در قرآن ديده مى شود . با توجه به اين گونه آيات ، كه قدرت ، مالكيت ، حكومت ، قدرت بر نفع و ضرر را از غير حق به كلى سلب مى كند ، جايى براى اين كه انسان به غير او را هدف گرفته و در اعمالش نيّت قرب به غير او را نمايد نمى ماند .

فيض آن مست جام وحدت و آن پشت پا بر هرچه غير حق زده و آن فانى باقى در اين مرحله چنين شور و نوا داشت :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حج (22) : 62 .

يا رب تهى مكن زمى عشق جام ما *** از معرفت بريز شرابى به كام ما

از بهر بندگيت به دنيا فتاده ايم *** اى بندگيت دانه و دنيات دام ما

چون بندگى نباشد از زندگى چه سود *** از باده چون تهى است چه حاصل زجام ما

با تو حلال و بى تو حرام است عيش ها *** يا رب حلال ساز به لطفت حرام ما

جام مى عبادت تست اين سفال تن *** خون مى شود وليك در اينجا مدام ما

اين جام دل كه بهر شارب محبت است *** بشكست نارسيده شرابى به كام ما

رفتيم ناچشيده شرابى زجام عشق *** در حسرت شراب تو شد خاك جام ما

عيش منقص دو سه روزه سراى دون *** شد رهزن قوافل عيش دوام ما

از ما ببر خبر به بر دوست اى صبا *** آن دوست كو به كام خودست و نه كام ما

احوال ما بگويش و از ماش ياد آر *** وز بهر ما بيار جواب پيام ما

از صدق بندگيت به دل دانه اى فكن *** شايد كه عشق و معرفت آيد به دام ما

بى صدق بندگى نرسد معرفت به كام *** بى ذوق معرفت نشود عشق رام ما

از بندگى به معرفت و معرفت به عشق *** دل مى نواز تا كه شود پخته خام ما

از تار و پود علم و عمل دامى ار تينم *** فيض اوفتد هماى سعادت به دام ما

نيّت در روايات

روايات اسلامى ، هم چون آيات قرآن ، ميدان وسيعى را به مسئله نيّت اختصاص داده اند ، كه لازم است ابتدا به رواياتى كه در غرر الحكم(1) از اميرالمؤمنين (عليه السلام) نقل شده اشاره شود :

كوشش ها و فعاليت هاى انسان ، محصولات نيات او هستند .

نيّت بنيان و پايه عمل است .

نيكى نيّت موجب پاداش نيكوست .

نيّت شايسته يكى از دو علم است .

با نيّت خوب و كم كردن طمع ، و پارسائى زياد ، به عدالت در رعيت كمك كن .

از آلودگى باطن وفاسد كردن نيّت وفرومايگى ومغرور شدن به آرزو بپرهيز .

برترين اندوخته ها نيكى باطن هاست .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شرح غرر الحكم آقا جمال خوانسارى : ج 7 (فهرست موضوعى) ، از محدث ارموى .

نزديك ترين نيّت ها به رستگارى ، نيّتى است كه بازگشتش به صلاح بيشتر است .

خداوند به نيكى نيّت و شايستگى باطن هر كدام از بندگانش را كه بخواهد به بهشت مى برد .

خالص كردن نيّت از فساد ، بر عمل كنندگان از طول كوشش شديدتر و سخت است .

زمانى كه نيّت فاسد شد ، بلا واقع مى شود .

با نيات خوب به مطالبت دست مى يابى .

نيكى نيّت سبب رسيدن به آرزوست .

نيكى نيّت ، زيبائى باطن هاست .

چه بسا عملى كه نيّت آن را تباه كند .

چه بسا نيّتى كه از عمل با منفعت تر است .

روزى مرد به اندازه نيّت اوست .

بدى نيّت مرض پنهانى است .

آراستگى عمل به آراستگى نيّت است .

به اندازه نيّت ، از جانب خدا عطا و بخشش است .

هنگام فساد نيّت بركت از بين مى رود .

كسى كه خلوص نيّت را بر طاعات مقدم ندارد ، به اجر و ثواب دست نمى يابد .

كسى كه نيّتش نيك باشد ، اجرش زياد مى شود ، زندگيش پاك و پاكيزه مى گردد ، و دوستى با او واجب مى شود .

براى كسى كه نيّت نيست ، عمل نيست .

براى كسى كه دانش و معرفت نيست نيّت نيست .

راستى تا كسى خدا و انبيا و امامان و قيامت و قرآن را نشناسد ، چگونه براى او نيّت به معناى واقعى حاصل مى شود ؟

امام چهارم حضرت على بن الحسين (عليه السلام) فرمود : عمل قابل قبول و قابل ارزش نيست مگر با نيّت واقعى همراه باشد .

اميرالمؤمنين (عليه السلام) از پيامبر نقل مى كند ، قول و گفتار نيست مگر به عمل ، و گفتار و كردار نيست مگر با نيّت ، و گفتار و كردار و نيّت نيست مگر اين كه موافق با سنت انجام گيرد .

امام على بن الحسين (عليه السلام) فرمود ، براى قريشى و عربى افتخار جز در تواضع نيست ، كرامت و بزرگوارى براى كسى نمى باشد مگر به خويشتن دارى از گناه ، و عمل نيست مگر به نيّت ، و عبادت نيست مگر به فهم حقايق و توجه به مسائل شرعى .

امام ششم (عليه السلام) فرمود : به تحقيق خداوند مردم را در روز قيامت بر اساس نياتشان محضور مى نمايد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل : 1/33 .

2 ـ همان .

3 ـ وسائل /33 : 1 .

4 ـ وسائل : 1/34 .

پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) فرمود : فقط اعمال به نيات بستگى دارد ، و براى هركسى همانست كه نيّت كرده ، پس كسى كه هجرتش به سوى خدا و رسول است ، هجرتش در همان راه خدا و رسول حساب مى شود ، و كسى كه هجرتش به سوى دنياست ، به دنيا مى رسد ، يا هركس براى بدست آوردن همسر هجرت كند ، هجرتش به سوى همان كه نيّت داشته حساب خواهد شد .

و نيز آن حضرت فرمود : خداوند به شكل ها و اموال شما نظر نمى كند ، فقط به دلهاى شما كه ظرف نيّت هاست و اعمال شما توجه مى نمايد .

پيامبر عزيز (عليه السلام) فرمود : عبد اعمال نيكوئى بجا مى آورد ، و ملائكه آن اعمال را در دفتر مهر شده اى به حضرت حق ارائه مى دهند ، خطاب مى رسد ، اين دفتر را بيندازيد ، زيرا صاحبش در اعمالى كه داشته به جلب رضايت من و رسيدن به قرب من كار نداشته ، و نيّتش در اين اعمال براى من نبوده است ، آنگاه به ملائكه خطاب مى رسد ، برايش فلان چيز و فلان چيز را بنويسيد ، عرضه مى دارند ، اين اعمالى كه مى فرمائى در حق او بنويسيم انجام نداده ، خطاب مى رسد ، به درستى كه نيّت كرده ، به تحقيق كه نيّت كرده(3) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل : 1/35 .

2 ـ وسائل : 1/36 .

3 ـ محجة البيضاء : 8/103 .

امام ششم (عليه السلام) : فرمود : پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمودند : نيّت مؤمن از عملش بهتر است ، و نيّت كافر از عملش بدتر است ، و هر عمل كننده اى بر اساس نيّتش عمل مى كند .

مجلسى آن مرد كم نظير و آن عالم با كرامت در شرح اين حديث مى فرمايد : اين حديث از اخبارى است كه بين شيعه و سنى داراى شهرت است ، و در توضيح آن مسائلى را ذكر كرده اند :

1 ـ شايد مراد به نيّت مؤمن اعتقاد بر حقش باشد ، و شكى نيست كه اعتقاد حق كه به منزله ريشه است از اعمالش بهتر است ، زيرا نتيجه اعتقاد حق خلود در بهشت است ، و نبود اعتقاد حق موجب خلود در آتش است ، در حالى كه عمل اين آثار را ندارد .

2 ـ شايد مراد روايت اين باشد ، كه نيّت بدون عمل از عمل بدون نيّت بهتر است ، ولى اين احتمال قابل قبول نيست ، زيرا عمل بدون نيّت اصلا خيرى ندارد تا نيّت بدون عمل از آن بهتر باشد .

3 ـ ابن دريد كه يكى از علماست فرموده : مؤمن نيكى هاى زيادى را نيّت مى كند انجام دهد ، ولى زمينه اى براى تحقق نياتش بدست نمى آورد ، پس ثوابى كه از باب فضل الهى بر نياتش مترتب است ، از ثوابى كه بر اعمال انجام گرفته اش به او مى دهند بيشتر است ، پس نيّت او از عملش بهتر است .

4 ـ احتمالى است كه بعضى از محققين در روايت داده اند و آن اين است كه : مؤمن نيّت مى كند عباداتش را به بهترين وجه انجام دهد ، و البته اين نيّت به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار : 70/189 .

مقتضاى ايمان اوست ، پس از آن كه مشغول عبادت شد ، آن عبادت بر اساس آن نيّت واقع نمى گردد ، و آن طورى كه نيّت كرده بود عمل انجام نمى گيرد ، پس آنچه را دائماً نيّت دارد از عملش بهتر است ، و اين معنا را صدوق در علل الشرايع بر مبناى يك روايت از امام پنجم (عليه السلام) نقل كرده ، و به نظر مى رسد كه اين معنى با مفهوم روايت و مراد پيامبر نزديك تر از سه احتمال قبل باشد .

در همين زمينه زيد شحام مى گويد : به امام ششم عرض كردم : شنيده ام فرموده ايد نيّت مؤمن از عملش بهتر است ، چگونه نيّت از عمل بهتر است ؟ فرمود : چون عمل در معرض ديد مردم است و در ورود ريا در عمل به روى عمل باز است ، اما نيّت امرى پنهانى است و مى تواند به طور خالص براى خدا انجام گيرد ، پس خداوند آنچه را در برابر نيّت خالص مى دهد در برابر عمل نمى دهد !!

امام ششم فرمود : عبد در روز نيّت مى كند شب را به عبادت بيدار باشد ، اما خواب بر ديدگانش غلبه مى كند و موفق به عبادت نمى گردد ، ولى خداوند در نامه عملش نماز شب ثبت مى كند ، و نفسش را تسبيح به حساب مى آورد ، و خوابش را معادل با صدقه قرار مى دهد(1) .

5 ـ طبيعت نيّت از طبيعت عمل بهتر است ، زيرا بر نيّت سوء عقابى مترتب نيست ، بلكه اگر خير باشد از باب عنايت حق ثواب دارد ، بر خلاف عمل كه مثقال ذره خير آن و شر آن عكس العمل خواهد داشت ، به اين اعتبار مى توان گفت نيّت مؤمن از عملش بهتر است .

6 ـ نيّت از اعمال قلب است و چون قلب از جوارح ديگر افضل است ، پس عملش از اعضا و جوارح ديگر افضل است ، نديديد كه خداوند در قرآن مجيد فرموده :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ علل الشرايع : 2/211 .

نماز را براى ياد من به پا داريد .

در اين آيه خداوند نماز را كه اكثر اجزاء آن كار اعضا و جوارح است ، وسيله يادش كه مربوط به قلب است قرار داده ، و هميشه مقصود و هدف از وسيله برتر است .

7 ـ مراد اين است كه نيّت بعضى از اعمال پر مشقت چون حج و جهاد از اعمال ساده و سبك مثل قرائت قرآن و صدقه بهتر است .

8 ـ سيد مرتضى فرموده : لفظ خير اسم تفضيل نيست كه معناى برترى داشته باشد بلكه مراد اين است كه نيّت مؤمن هم عمل خيرى از اعمال خير اوست .

9 ـ مراد از نيّت حالتى است الهى كه در هنگام شروع عمل و انجام عمل بر وفق اوامر حضرت حق براى قلب ، حاصل مى شود ، قلبى كه به هنگام طاعت دارى انقياد مى شود ، و روى خود را از دنيا برگردانده ، به سوى آخرت متوجه مى كند ، و اين حالت انقياد و آخرتى شدن قلب با عبادت جوارح و خوددارى اعضاء از گناه شديدتر مى شود ، چون بين جوارح و قلب رابطه شديدى است ، هريك از ديگرى اثر بر مى دارد ، شما ملاحظه كرده ايد ، وقتى آفت و بلائى به اعضا مى رسد ، به قلب سرايت كرده و بر او اثر مى گذارد ، و هرگاه حالتى مثلا مانند ترس به قلب عارض شود به اعضا و جوارح اثر كرده و آنان را به لرزه مى آورد ، ولى قلب در وجود چون امير است و اعضا و جوارح چون رعيت ، و هدف از اعمالى كه بر جوارح قرار داده اند ، نتيجه اى است كه بايد براى قلب حاصل شود و آن نتيجه همان روح انقياد و تسليم و خشوع و عشق و محبت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طه (20) : 24 .

نسبت به خداست ، شما خيال مى كنيد پيشانى بر زمين گذاردن ، براى اين است كه پيشانى و زمين به هم برسند نه بلكه اين عمل اگر با معرفت و بينش انجام بگيرد محصولش ايجاد حالت تواضع در قلب است ، اما اگر بى توجه صورت بگيرد بود و نبود عمل مساوى است ، پس نيّت روح عمل است ، و نيز نيّت نتيجه بخش به عمل است ، در اين صورت بايد گفت نيّت از عمل بهتر است .

10 ـ نيّت مؤمن است كه محرك و باعث بر عمل اوست ، پس نيّت اصل و علت است ، و عمل فرع آن ، عمل حاصل نمى شود ، و ايجاد نمى گردد مگر به تصور مقصود حقيقى ، و تصديق به مقصود حقيقى ، و برانگيختن نفس به سوى آن ، تا جائى كه عزم بر رسيدن به محبوب و بدست آوردن مقصود شديد گردد ، و به خاطر شدت گرفتن عزم ، فعل خير واقع شود ، و با واقع شدن فعل بر اساس آن نيّت انسان به مقصود برسد ، پس روى اين حساب نيّت مؤمن از عملش بهتر ، و نيّت كافر كه سبب عمل خبيث اوست از عمل او بدتر است .

11 ـ نيّت روح و جان عمل است ، و عمل به منزله بدن براى اين روح است ، خير و شر بدن كه عمل است تابع خير و شر نيّت است ، چنانچه شرافت و خباثت بدن تابع شرافت و خباثت روح است ، به اين اعتبار نيّت مؤمن از عملش بهتر و نيّت كافر از عملش بدتر است .

12 ـ نيّت و قصد مؤمن در مرحله اول خدا و سپس عمل است ، و عمل وسيله اى است كه مؤمن را به مقصد مى رساند ، پس نيّت و قصد خير از عمل بهتر است ، و نيّت كافر در مرحله اول غير خدا و سپس عمل است و با عمل به قصدش مى رسد ، پس قصد شر از عمل شر بدتر است .

مجلسى آن مرد بزرگى كه در زنده كردن آثار اهل بيت بى نمونه بوده ، پس از نقل اين دوازده احتمال ، كه در توضيح روايت گذشته آمده مى فرمايد :

بعضى از اين احتمالات را اگر به دقت بنگريم مى بينيم بازگشت به بعض ديگر دارد ، و سبب اين همه نظر در جنب اين روايت به خاطر عدم تحقيق افراد در حقيقت نيّت است .

آنچه كه به نظرم پسنديده مى رسد اين است كه تصحيح نيّت از شوائب ، و خالص كردن آن از سخت ترين و پر رنج ترين اعمال است ، سلامت نيّت تابع حالتى است كه نفس به آن متصف است ، و كمال اعمال و قبولى و برترى آن منوط به آن حالت است ، و تصحيح نيّت ميسر نيست مگر به اخراج حب دنيا و افتخار به آن ، و عزيز شمردن خود به آن از قلب ، آن هم به رياضت هاى سنگين و تفكرات صحيحه ، و كوشش هاى زياد امكان دارد ، و گرنه شستشوى قلب از اين امور كار ساده اى نيست .

قلب فرمانده و حاكم وجود است ، و هرچه بر او استيلا داشته باشد ، ساير جوارح از وضع او پيروى مى كنند ، بلكه حصارى است كه هر محبتى به آن چيره شود ، ساير اعضا و جوارح انسان آن محبت را به وسيله حركاتشان به خرج مى گذارند ، و بايد بدانيد كه هرگز دو محبت بر قلب غالب نمى شود ، بلكه يك محبت غالب است و ساير محبت ها محكوم محبت حاكم است .

دنيا و آخرت دو حقيقت متقابل است ، البته دنيائى كه مقدمه آخرت نيست ، و الا دنياى مقدمه آخرت عين آخرت است ، دنياى مقابل آخرت دنياى مذموم و دنياى حرام و دنياى غافل كننده آدمى از عالم آخرت است .

كسى كه عشق به مال تنها بر قلبش حاكم است فكر و خيال و حركات اعضا و جوارحش جز به سوى مال نيست ، و عملى را انجام نمى دهد مگر اين كه مقصود واقعى اش مال باشد ، و اگر غير مال را ادعا كند در ادعاى خود دروغگوست ، لذا دنبال كارهائى است ، كه در آنها به او وعده مال داده شده ، و توجهى به طاعاتى كه وعده قرب ذو الجلال در آن است ندارد ، و همچنين كسى كه حب جاه يا ساير محبت ها به قلبش حاكم است ، همه اعمال خود را وسيله اى براى رسيدن به محبوبش قرار مى دهد ، پس با اين شكل قلب نمى تواند عمل خالصى براى حق داشته باشد ، اگر نيّت پاك و عمل خالص بخواهد ، ناچار است قلب را تصفيه كند ، و تمام محبت ها را بر اساس مرزبندى هاى حق قرار دهد ، و عشق به مولا را حاكم بر تمام محبت ها نمايد ، و از آنچه سبب دورى از حق است دورى گزيند ، تا به نيّت پاك و عمل صالح دست يابد .

روى اين حساب بايد گفت نيّت هاى مردم مراتب مختلفى دارد ، و بلكه بايد گفت بر اساس حالات مردم كه غير قابل شمارش است نيات آنها غير قابل احصاء است .

پاره اى از نيّت ها موجب فساد عمل و بطلان است ، و برخى فقط موجب صحت عمل و بعضى هم موجب صحت و هم علت قبولى است ، و قسمتى از نيّت ها موجب كمال عمل است ، و تازه كمال هم مراتبى دارد كه بحسب حالات روحى و قلبى افراد فرق مى كند .

علاّمه مجلسى پس از ذكر مقدماتى مى فرمايد : من به بعضى از منازل و درجات نيّت اشاره مى كنم :

اول : نيّت كسى است كه از تفكر و تنبه او در شدت عذاب خدا و رنج عقاب حضرت حق سرچشمه گرفته ، اين نيّت سبب مى شود كه دنيا و لذاتش از نظر آدمى بيفتد ، و چنين انسانى از خوف عذاب حق دنبال عمل به حسنات و ترك سيئات است .

دوم : نيّت كسى است كه از شوق او نسبت به وعده هاى حق به نيكوكاران كه در بهشت داراى حور و قصور و نعيم اند ، مايه گرفته ، او خدا را براى تحصيل آن وعده ها عبادت مى كند ، و سعى دارد از امورى كه ، او را از رساندن به وعده هاى حق محروم مى كند بپرهيزد .

مجلسى مى گويد براى اين دوگونه نيّت هم مراتب مختلفى وجود دارد ، و اختلاف مراتب بحسب اختلاف حالات نفسى و قلبى مردم است .

بعضى از مردم نيّت شان طلب بهشت است براى رسيدن به مشتهيات جسمانى آن ، و بعضى طالب بهشتند به عنوان اين كه بهشت دار كرامت و مركز قرب حق است .

و هم چنين گروهى فرارى از آتش اند ، زيرا از سوزاندن و درد حاصل از آن مى ترسند ، و گروهى به عنوان اين كه جهنم مركز دورى از دوست و هجران و حرمان از مولاست از جهنم گريزانند ، چنانچه على (عليه السلام) در دعائى كه به كميل آموخت عرضه مى دارد :

خدوندا اگر در عقوبات جهنم مرا با دشمنانت قرار بدهى ، و مرا همراه اهل بلا گردانى ، و بين من و عاشقان و دوستانت جدائى بيندازى ، اى اله و سيد من بر عذابت صبر مى كنم ، اما بر فراق و دورى و هجرانت چگونه صبر كنم ؟!!

فيض آن شوريده مست مى گويد :

بى خيالت نمى توانم زيست *** بى جمالت نمى توانم زيست

تشنه باده وصال توام *** بى وصالت نمى توانم زيست

بى جمال تو نيست آرامم *** با جمالت نمى توانم زيست

هرچه با بنده مى كنى نيكوست *** بى فعالت نمى توانم زيست

زان دهان تلخ و شور و شيرين است *** بى مقالت نمى توانم زيست

از لبت آب زندگى خواهم *** بى زلالت نمى توانم زيست

شربتى زان لبم حوالت كن *** بى نوالت نمى توانم زيست

جاى جولان تست عرصه دل *** بى مجالت نمى توانم زيست

پاى دل را به زلف خويش ببند *** بى عقالت نمى توانم زيست

غم عشقش كمال تست اى فيض *** بى كمالت نمى توانم زيست

سوم : نيّت كسى است كه خداوند بزرگ را از باب شكر نعمت هاى بى شمارش عبادت مى كند ، در حقيقت نيّت او محصول حالت عالى شكر قلب او از خداست .

على (عليه السلام) مى فرمايد : قومى عبادت مى كنند چون رغبت به بهشت دارند ، اين عبادت تاجرانه است ، قومى از ترس عذاب عبادت مى كنند اين عبادت عبيد است ، و قومى از بابت شكر منعم عبادت مى كنند ، اين عبادت آزادگان است .

چهارم : نيّت كسى است ، كه حضرت دوست را به خاطر حيائى كه از او دارد عبادت مى كند ، زيرا عقلش به حسن حسنات و قبح سيئات حكم مى كند ، و متذكر اين معناست كه رب جليل در جميع احوال مطلع بر اوست ، و بر اساس توجه به اين اطلاع قلبش مالامال حياء است ، و عبادت و ترك گناهش به اين خاطر است ، در فرمايشات نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) آمده :

نيكى آن است كه خدا را عبادت كنى چنانچه او را مى بينى ، و اگر تو او را نمى بينى پس او تو را مى بيند .

پنجم : نيّت كسى است كه قربة الى الله عبادت مى كند ، و اين قرب يا به حسب درجه و كمال است ، به اين معنى كه عبد در نهايت نقص و عارى از جميع كمالات است ، و رب متصف به جميع صفات كماليه ، پس بين عبد و رب از نظر معنوى فاصله و دورى است ، عبد با عبادت رب هر مقدار از نقص و عيب خود را بر طرف كند ، به همان مقدار به حضرت رب قرب معنوى پيدا مى كند .

و يا قرب به حسب ياد دوست و مصاحبت معنوى است ، كسى كه دائماً ياد كسى است و در تمام لحظات در خدمت اوست ، گوئى با اوست .

ششم : نيّت كسى است ، كه خدا را فقط به خاطر اين كه ، شأن حضرت اوست عبادت شود ، عبادت مى كند ، و اين نيّت صديقين است ، چنانچه سرحلقه عاشقان اميرمؤمنان امام عارفان مى گفت :

خداوندا تو را از ترس آتش و طمع به بهشت بندگى نمى كنم ، تو را اهل اين يافتم كه بايد عبادت شوى پس تو را عبادت مى كنم .

هفتم : نيّت كسى است كه عبادتش به خاطر عشق به اوست و مسئله عشق به اين صورت از برترين درجه مقربين است ، عاشق فقط رضاى معشوق را مى خواهد ، به ثواب و عقاب كار ندارد ، عشق حق وقتى بر قلب حاكم شود ، قلب را از تمام محبت ها پاك مى كند ، و آن قلب جز رضاى معشوق چيزى را نمى طلبد .(1)

فيض آن عاشق بيدار و آن دلداده بينا مى گويد :

اى خدا اين درد را درمان مكن *** عاشقان را بى سر و سامان مكن

درد عشق تو دواى جان ماست *** جز به دردت درد ما درمان مكن

از غم خود جان ما را تازه دار *** جز به غم دلهاى ما شادان مكن

خان و مان ما غم تو بس بود *** خان و مانى بهر بى سامان مكن

ز آب ديده باغ دل سر سبزه دار *** چشمه اين باغ را ويران مكن

باده عشق ز مستان وا مگير *** مست را مخمور و سرگردان مكن

از سقاهم ربهم جامى بده *** تشنه را ممنوع از احسان مكن

شربت وصلت ز بيماران عشق *** وا مگير و خسته را بيجان مكن

رشته جان را به عشق خود ببند *** جان ما جز در غمت نالان مكن

مستمر دار آن عنايت هاى شب *** روز وصل فيض را هجران مكن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آدرس كلام مجلسى .

نيّت پاك در آئينه فضل حق

آئين پاك اسلام ، از انسان مى خواهد ، كه كليه نيّت هايش را پاك و براى خدا قرار دهد .

اسلام مى خواهد ، كه انسان در تمام برنامه هايش اعم از برنامه هاى مادى و معنوى ، دنيائى و آخرتى ، فردى و اجتماعى و حتى نسبت به خواب و خوراكش ، نيّتش را براى خدا قرار دهد ، و حتى نسبت به انجام تمام حسنات و نيكى ها براى خاطر حق نيّت داشته باشد ، گرچه موفق به انجام كار نشود .

در روايات زيادى وارد شده كه خداوند بزرگ ، از باب فضل و عنايتش به نيّت كار خير اجر و مزد مى دهد ، گرچه صاحبش تا آخر عمر موفق به تحقق نيّتش نگردد . و اگر كسى خداى نخواسته نيّت شر كند ، تا تحقق عملى پيدا نكند خداوند به آن نيّت شر عبد را عقاب نمى نمايد .

امام ششم (عليه السلام) فرمود : عبد مؤمن دست خالى به حق مى گويد : يا رب به من مالى عطا كن تا با آن كار نيك و امور خير انجام دهم ، خداوند وقتى از اين مؤمن صدق نيّت ببيند ، به همين نيّت اجرى به او عنايت مى كند ، مانند اجر اجراى آن نيّت كه خداوند وسعت دهنده كريم است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل : 1/35 .

پيامبر عزيز اسلام (صلى الله عليه وآله) مى فرمود : مردم چهار دسته اند : مردى است كه خدا به او علم و مال عنايت كرده و او با كمك عملش از مالش بهره مى برد ، و مردى است كه او را مى بيند و مى گويد : اگر خداوند به من هم علم و مال عطا مى كرد همانند او از علم و مال استفاده مى كردم ، خداوند اجر اين مردى كه چنين نيّتى دارد مانند دارنده علم و مال كه علم و مالش را در راه خدا خرج كرده قرار مى دهد ، و سوم مردى است كه مال دارد ولى علم به او عنايت نشده ، و مالش را بر اساس جهل در راه غير حق صرف مى كند ، و مردى او را مى بيند و مى گويد اگر من هم مال داشتم با مالم همين معامله را مى كردم اين مرد كه چنين نيّتى دارد در وزر گناه با مال دار جاهل يكى است !!(1)

و نيز حضرت فرمود : دو گروه براى جهاد با هم روبرو مى شوند ، ملائكه براى نوشتن عمل آنان نازل مى شوند و اين چنين مى نويسند : فلانى براى دنيا جنگ كرد ، فلانى براى حميت ، فلانى براى عصبيت ، نگوئيد فلانى در راه خدا كشته شد ، كسى كه براى اعلاى كلمه حق بجنگد او در راه خدا جنگ كرده(2) .

باز حضرت فرموده : كسى كه براى خدا بوى خوش استعمال كند ، قيامت مى آيد در حالى كه بويش از مشك پاكيزه تر است ، و هركس نيّتش در استعمال بوى خوش غير خدا باشد ، قيامت بويش از بوى مردار بد بوتر است(3) .

رويات شده ، مردى در حالى كه گرسنه بود به ريگ زارى عبور كرد ، پيش خود گفت : اگر اين رمل ها طعام بود همه را بين مردم قسمت مى كردم ، خداوند به پيامبر زمان وحى كرد : به آن مرد بگو صدقه تو و شكر نيّت پاكت را قبول كردم و ثواب اطعام طعام اگر بمانند اين ريگ ها نموده بودى به تو عنايت كردم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محجة البيضاء : 72/103 .

2 ـ محجة البيضاء : 8/105 .

3 ـ محجة البيضاء : 8/105 .

امام ششم حضرت صادق (عليه السلام) فرمود : هميشگى بودن اهل آتش در آتش به خاطر اين است ، كه نيّتشان در دنيا اين بود تا هستند نسبت به حق عصيان داشته باشند ، و هميشگى بودن اهل بهشت در بهشت به خاطر اين است كه در دنيا نيّت داشتند تا هستند مطيع حق باشند ، به نيات است كه آنان در آتش ابدى و آنان در بهشت جاويد و هميشگى اند ، سپس اين آيه را تلاوت كرد : هر كسى بر آنچه در درون دارد عمل مى كند يعنى بر نيّتش .

از يكى از دو امام باقر و صادق (عليهما السلام) روايت شده ، خداوند تبارك و تعالى به خاطر آدم در فرزندانش اين گونه قرار داده ، كه هريك نيّت عمل خوبى كنند و انجام ندهند براى او حسنه نوشته شود ، و هر كدام نيّت كار خير كردند و عملى نمودند ده حسنه برايش نوشته شود ، و هر كدام نيّت كار بد كردند ولى عمل ننمودند ، چيزى بر او نوشته نشود ، و اگر نيّت بد كردند و به اجرا گذاشتند يك بدى در حق آنان نوشته شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اسراء (17) : 84 .

2 ـ كافى : 2/85 .

3 ـ وسائل : 1/36 .

امام كاظم (عليه السلام) به على بن ابى حمزه فرمود : خدا فلانى را رحمت كند ، به تشييع جنازه او نيامدى ؟ گفتم : دوست داشتم مثل چنين شخصى را تشييع كنم ، فرمود : براى تو ثواب آنچه نيّت داشتى نوشته شد .

عبدالله بن موسى بن جعفر از پدرش پرسيد : دو فرشته اى كه مأمور ثبت اعمالند ، از نيّت ثواب و گناه آدمى آگاهند ، حضرت فرمود : بوى مستراح و عطر يكى است ؟ گفتم : نه ، فرمود : چون عبد قصد كار نيك كند نفس او خوشبو برآيد ، فرشته دست راست كه مأمور ثبت نيكى هاست به فرشته دست چپ گويد : برخيز زيرا او قصد كار خوب دارد ، چون عبد كار خوب را انجام دهد زبانش قلم ، و آب دهانش مركب ، و بدين وسيله نيكى در دفترش ثبت شود ، و چون قصد گناه كند نفسش بد بو در آيد ، فرشته دست چپ به دست راست گويد او قصد كار بد دارد ، چون عملى سازد آن را ثبت نمايد !!(2)

از حضرت امام رضا (عليه السلام) روايت شده : در قيامت نامه سيئات مؤمن را نشانش مى دهند و او دچار ترس و لرز مى شود ، حسناتش را نشانش دهند ، چشمش روشن و خوشحال گردد ، آنگاه خداوند مى فرمايد : دفترى كه حسنات بجا نياورده اش در اوست نشان او دهيد ، چون ببيند گويد : پروردگارا به بزرگيت قسم من اين حسنات را بجا نياورده ام ، خداوند مى فرمايد : راست مى گوئى ولى چون نيّت آنها را داشتى من براى تو ثبت كردم ، آنگاه ثواب آن حسنات نيّت شده را به او مى دهند(1) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وسائل : 1/37 .

2 ـ محجة البيضاء : 5/74 .

امام هشتم به ريان بن شبيب فرمود : اگر علاقه دارى در ثواب شهداى كربلا شريك باشى ، هرگاه ياد كردى بگو : اى كاش با آنها بودم و به سعادت بزرگى مى رسيدم .

جابر در زيارت اربعين حضرت حسين (عليه السلام) خطاب به شهداى كربلا گفت : ما با شما در ثواب شما شريكيم . عطيه كوفى گفت : اى جابر ، چگونه با آنان شريكيم در حالى كه ما كارى نكرده ايم و رنجى نديده ايم ، آنها از زن و فرزند جدا شده و زخم برداشتند تا كشته شدند !!

جابر گفت : از رسول خدا شنيدم كه فرمود : هركه قومى را دوست دارد با آنها محشور مى شود ، و هركه كار قومى را دوست دارد با آنها در ثواب آن كار شريك است ، به خدا قسم نيّت من و اصحاب من بر همان است كه حسين و اصحابش بر آن رفتند .

امام چهارم (عليه السلام) در دعاى چهل و هفتم صحيفه عرضه مى دارد :

مرا بر نيّت شايسته و گفتار مورد رضايت خود ، و عمل نيك كمك كن .

در دعاى مكارم الاخلاق آمده :

پروردگارا ، نيّت مرا به نيكوترين نيّت برسان ، و عملم را نيكوترين عمل كن ، خداوندا به لطفت نيّت شايسته مرا فراوان گردان .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسير قمى ، ذيل آيه (قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شَاكِلَتِهِ) .

اين گونه نيّت هاى پاك است كه قلب بايد از آن بهره مند باشد ، و برابر روايات گذشته ، اگر آدمى موفق به تحقق عملى آن گردد ، ثواب عظيم مى برد ، اگر هم موفق نشود به همان نيّت پاك ثواب بزرگ نصيب انسان خواهد شد .

يكى از اصحاب رسول اسلام (صلى الله عليه وآله) مى گويد ، پيامبر بزرگ در جمع مردم يك سخنرانى داشتند ، كه مردم از شنيدن آن اشك ريختند ، و دلهاشان ترسيد ، آن مقدارى كه از آن سخنرانى بياد دارم اين است :

اى مردم برترين مردم از نظر بندگى كسى است كه در عين بزرگى تواضح كند ، و در عين رغبت به دنيا زهد ورزد ، و با داشتن قوت انصاف دهد ، و به هنگام قدرت بردبارى نمايد .

اى مردم برترين افراد در بندگى كسى است كه از دنيا به اندازه كفاف برگيرد ، و در طول زندگى داراى عفت باشد ، و براى سفر آخرت توشه آماده نمايد ، و براى حركت به آخرت آماده گردد .

اى مردم عاقل ترين انسانها از نظر بندگى كسى است كه خدا را شناخته و از حضرت او فرمان برد ، و دشمن را شناخته با او مخالفت نمايد ، و خانه هميشگى را آگاه گشته به اصلاح آن اقدام كند ، و سرعت از دنيا گذشتن خويش را دريافته ، براى آخرت كسب توشه نمايد ، آگاه باشيد بهترين توشه آن است كه همراه با تقوا باشد ، و بهترين عمل آن است كه نيّت پاك و خالص همراه آن گردد . و برترين قدر و منزلت از كسى است ، كه نزد خدا ترسينده ترين مردم باشد(1) .

مردان راه دوست ، راستى در قلب پاك خود جز نيّت پاك و شايسته نداشتند ، و به خاطر همان نيّت راستين بود ، كه تمام اعمال آنان عين طاعت حق ، و محض فرمان بردن از الله بود .

آنها در هر حال از نيّت خدائى برخوردار بودند ، چنانچه توفيق به اجرا گذاشتن نيّت را پيدا مى كردند به احسن وجه عمل مى نمودند ، و اگر زمينه تحقق نيّت را نمى يافتند ، از فضل خدا به ثواب عمل به آن نيّت مى رسيدند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار : 77/179 .