از آنـجـا كـه در آيـات گـذشته ، سخن از بادهاى پر بركتى در ميان بود كه پيشقراولانبـارانـهـاى رحـمـت زا هستند، در نخستين آيه مورد بحث ، اشاره به بادهاى زيانبار كرده مىگويد: و اگر ما بادى بفرستيم (بادى داغ و سوزان يا سرد و خشك و يا تواءم با سموم) و بـه دنبال آن ، زراعت و باغ خود را زرد و پژمرده ببينند راه كفران را پيش مى گيرند،و بـه ايـن راه هـمـچـنـان ادامـه مـى دهـنـد (و لئن ارسـلنا ريحا فراءوه مصفرا لظلوا من بعدهيكفرون ).
آنـهـا افـراد ضـعـيـف و كـم ظـرفـيـتـى هـسـتـنـد و آنـچـنـانـنـد كـهقـبـل از آمـدن بـاران مـايـوس و بعد از نزول آن ، بسيار شادند، و اگر روزى باد سمومىبـوزد و زندگى آنان موقتا گرفتار مشكلاتى گردد، فريادشان بلند مى شود و زبانبه كفر مى گشايند.
به عكس مؤ منان راستين كه از نعمت خدا شادند و شكرگزار و در مصائب و مشكلات صبورندو شكيبا، دگرگونيهاى زندگى مادى هرگز در ايمان آنها، كمترين خللى وارد نمى كند، وهـمـچـون كـوردلان ضـعـيـف الايـمان با وزش يك باد مؤ من و با وزش باد ديگر كافر نمىشوند.
كلمه (مصفرا) از ماده (صفرة ) (بر وزن سفره ) به معنى رنگ زرد است ، و به اعتقاداكـثـر مـفـسـران ، ضـمـيـر (راءوه ) بـه گـيـاهان و درختان بازميگردد كه بر اثر وزشبادهاى مضر، زرد و پژمرده مى شوند.
بعضى نيز احتمال داده اند كه ضمير به ابرها برگردد، زيرا ابرهاى زرد
رنگ طبعا ابرهاى نازكى هستند، معمولا باران ندارند بخلاف ابرهاى سياه و انبوه كه مولدبارانند.
بـعـضـى نيز مرجع ضمير را (باد) مى دادند، زيرا بادهاى معمولى بيرنگند و بادهاىسـمـوم آتـشـزا كـه احـيـانـا گـرد و غـبـار بـيـابـان را بـا خـودحمل مى كنند، زرد و تيره اند.
احـتـمـال چـهـارمـى نـيز وجود دارد كه (مصفر) به معنى خالى است ، زيرا همانگونه كه(راغـب ) در (مـفـردات ) گـفـتـه اسـت : ظـرف خـالى از محتوا و شكم خالى از غذا و يارگـهـائى كـه از خـون خـالى شده است ، صفر (بر وزن سفر) ناميده مى شود، بنابر اينتعبير فوق در اينجا اشاره به بادهائى است كه از باران خالى است .
(در اين صورت ضمير (راءوه )به ريح بازميگردد) (دقت كنيد).
ولى تفسير اول از همه مشهورتر مى باشد.
اين نكته نيز قابل توجه است كه در اينجا بادهاى مفيد و بارانزا به صورت صيغه جمعآمـده (ريـاح ) امـا در مـورد بـادهاى زيانبار صيغه مفرد (ريح ) اشاره به اينكه اغلب بادهامـفـيـدنـد و بـاد سـمـوم ، جـنـبـه اسـتـثـنـائى دارد كـه گـاه در يـك مـاه و يـايكسال ، يكبار ميوزد، اما وزشهاى مفيد در تمام روزها و شبها در جريانند.
يـا اشاره به اين است كه بادهاى مفيد در صورتى اثر خود را مى بخشند كه پى در پىدر آيـنـد، در حـالى كـه وزشـهـاى زيـانـبار گاهى در يك مرتبه نيز، اثر سوء خود را مىگذارند.
آخـريـن نـكـتـهـاى كـه ذكـر آن را در ذيـل ايـن آيـه ضـرورى مـى دانـيـم تـفـاوت يستبشرون(خوشحال مى شوند) كه در مورد وزشهاى مفيد در آيات گذشته آمده با جمله لظلوا من بعدهيكفرون (بعد از آن به كفر خود ادامه مى دهند) كه در اين آيه آمده مى باشد.
ايـن تـفـاوت نـشـان مى دهد كه آنان آنهمه نعمتهاى بزرگ و پى در پى خدا را مى بينند وخوشحال مى شوند، اما اگر براى يكبار و يكروز، مصيبتى فرا برسد، چنان داد و فريادمى كشند و به سوى كفر مى روند كه گوئى از آن دستبردار نيستند.
درست همانند كسانى كه يك عمر سالم هستند و زبان به شكر باز نمى كنند اما يك شب كهدر آتش تب مى سوزند، آنچه كفر و ناسزا است مى گويند.
و چنين است حال افراد بى دانش و ضعيف الايمان .
در ايـن زمـيـنـه در ذيـل آيـه 35 همين سوره ، و آيه 9 و 10 سوره هود، و آيه 11 سوره حجبحثهاى ديگرى داشته ايم .
در دو آيـه بـعـد به تناسب بحثى كه در آيه فوق آمد، مردم را به چهار گروه تقسيم مىكند: گروه مردگان ، يعنى آنها كه هيچ حقيقتى را درك نمى كنند هر چند ظاهرا زنده اند.
و گروه ناشنوايان كه آمادگى براى شنيدن سخن حق ندارند.
و گروهى كه از ديدن چهره حق محرومند.
و سـرانـجـام گـروه مـؤ منان راستين كه دلهائى دانا، و گوشهائى شنوا، و چشمهائى بينادارند.
نخست مى گويد: (تو نمى توانى سخنان حق خود را به گوش مردگان برسانى ) واندرزهاى تو در دل آنان كه دلمرده اند اثر ندارد (فانك لا تسمع الموتى ).
و نـيز تو نمى توانى سخنت را به گوش كران برسانى مخصوصا هنگامى كه روى مىگردانند و پشت مى كنند (و لا تسمع الصم الدعا اذا ولوا مدبرين ).
و هـمـچـنـيـن (تـو نـمى توانى نابينايان را از گمراهيشان هدايت كنى ) (و ما انت بهادىالعمى عن ضلالتهم ).
(تـنـهـا سـخنان حقت را مى توانى به گوش كسانى برسانى كه به آيات ما ايمان مىآورند و در برابر حق تسليمند) (ان تسمع الا من يؤ من باياتنا فهم مسلمون ).
هـمـانـگـونـه كه قبلا هم گفته ايم قرآن غير از (حيات ) و (مرگ ) مادى و جسمانى وهـمـچـنـيـن (شـنـوائى ) و (بـيـنائى ) ظاهرى ، نوع برترى از حيات و مرگ و ديد وشنود، قائل است كه ريشه اصلى سعادت يا بدبختى انسان در آن است .
ارزيـابـى آن از ايـن مـسـائل ، ارزيـابـى مـادى و فيزيكى نيست ، بلكه ارزيابى معنوى وانسانى است .
شرط اول براى درك حقيقت داشتن قلبى آماده و پذيرا، و چشمى بينا و گوشى شنوا است ،و گرنه هر گاه تمام انبياء و اولياء جمع شوند و همه آيات الهى را به گوش كسى كهحـس تـشخيص و درك حقيقت را بر اثر كثرت گناه و لجاجت و عناد از دست داده ، بخوانند، دراو اثر نخواهد كرد!
و اگر در قرآن تنها اشاره به دو قسمت از حواس ظاهر، به اضافه درك باطن شده است ،به خاطر آنست كه اكثريت قريب به اتفاق معلومات انسان ، يا از طريق اين دو حاسه (چشمو گوش ) و يا وجدانيات و تحليل عقل به دست مى آيد.
و جالب اينكه سه مرحله اى كه در آيات بالا آمده ، سه مرحله مختلف از انحراف و عدم دركحقيقت مى باشد كه از شديد شروع شده و به خفيف پايان مى يابد.
مرحله اول دلمردگى است كه از آن تعبير به (موتى ) (مردگان ) كرده
كه هيچ راهى براى امكان نفوذ در آنها نيست .
مـرحـله دوم ، مـرحـله نـاشـنـوائى اسـت ، مـخـصـوصـا نـاشـنـوايـانـى كـه پـشـت كـرده و درحـال فـرار كردن هستند كه حتى فريادهاى شديدى كه به هنگام نزديك بودن ممكن است درآنها اثر كند، در اينجا بى اثر مى شود.
البـتـه ايـن گـروه مـانند مردگان نيستند، گاهى ممكن است با علامت و اشاره مطلبى را بهآنـهـا حـالى كـرد، ولى مـى دانـيـم بسيارى از حقايق را با ايماء و اشاره نمى توان تفهيمنمود، مخصوصا در آن هنگام كه رويگردانند و دور شوند.
مرحله سوم نابينائى است ، البته زندگى كردن با نابينا به مراتب آسانتر از زندگىبـا كـران و يـا مـردگـان اسـت ، اينها لااقل گوش شنوا دارند و بسيارى از مفاهيم را ميتوانبراى آنها بيان كرد، ولى شنيدن كى بود مانند ديدن .
از ايـن گـذشـتـه تـنها تبيين مسائل كافى نيست ، به فرض كه به نابينا گفته شود ازسـمـت راسـت يـا از سمت چپ حركت كن ، عمل كردن به اين دستور كار آسانى نيست و گاه بامـخـتـصـر اشـتـبـاه در انـدازهـگـيـرى در پـرتـگـاه سـقـوط مـى كـنـد! در بـحـث مـشروحى كهذيل آيات 80 و 81 سوره نمل داشتيم ، ضمن تحليلى در باره حقيقت حيات و مرگ در قرآن ،ايـراد سـسـتـى را از سـوى جـمـعـى از وهـابـيـيـن مـطـرح كـرديـم كـه آنـهـا بـراى نـفـىتـوسـل بـه پـيـامـبر و امامان ، از آيات مورد بحث و مانند آن كمك مى گيرند و مى گويند:مردگان (حتى پيامبر!) مطلقا چيزى نمى فهمند.
ولى در آنجا ثابت كرديم كه انسان - مخصوصا پيشوايان بزرگ و شهداء - بعد از مرگيـكـنـوع حـيات برزخى دارند و مدارك زيادى از قرآن و احاديث به آن گواهى مى دهد، و درايـن حـيـات برزخى درك و ديدى وسيعتر از حيات دنيوى دارند (براى توضيح بيشتر بهجلد 15 ذيل آياتى كه در بالا اشاره كرديم مراجعه فرمائيد).
و در ايـنـجـا ايـن جـمـله را بايد بيفزائيم كه همه مسلمانان همواره در نمازهاى خود به هنگامتـشـهـد پـيـامـبـر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) را مخاطب ساخته و با جملهالسـلام عـليـك ايـهـا النـبـى و رحـمة الله و بركاته بر او سلام مى فرستند، و مى دانيمتخاطب حقيقى - نه مجازى - حتما با كسى است كه مى شنود و درك مى كند، بنابراين سلامبـر پـيـامـبـر بـه صـورت خـطـاب از راه دور و نـزديـك ،دليـل بـر آنـسـت كـه روح مـقـدسـش هـمـه ايـن سلامها را مى شنود، و دليلى ندارد كه ما اينخطابها را حمل بر مجاز كنيم .
در آخـريـن آيـه مـورد بـحـث بـه يـكـى ديـگـر از دلائل تـوحـيـد كـهدليـل فـقـر و غـنا است اشاره مى كند و بحثهائى را كه در سرتاسر اين سوره ، پيرامونتـوحـيـد آمـده تكميل مى نمايد مى گويد: (خداوند همان كسى است كه شما را در حالى كهضعيف و ناتوان بوديد آفريد، سپس بعد از اين ضعف و ناتوانى ، قوت و قدرت بخشيدو دوران جـوانـى و شـكـوفائى نيروها آمد، و بعد از آن بار ديگر ضعف و پيرى را جانشينقـوت كـرد) (الله الذى خـلقـكـم مـن ضـعـف ثـم جـعـل مـن بـعـد ضـعـف قـوة ثـمجعل من بعد قوة ضعفا و شيبة ).
آرى (او است كه هر چه را بخواهد مى آفريند و او است عالم و قادر) (يخلق ما يشاء و هوالعليم القدير).
در آغاز آنچنان ضعيف و ناتوان بوديد كه حتى قدرت نداشتيد مگسى را از خود دور كنيد ياآب دهان خويش را نگه داريد، اين از نظر جسمانى ، و از نظر فكرى به مصداق لا تعلمونشـيـئا (هـيـچ چيز نمى دانستيد) حتى پدر و مادر مهربانى را كه دائما مراقب شما بودندنمى شناختيد.
ولى كمكم داراى رشد و قدرت شديد، اندامى نيرومند و فكرى قوى و عقلى توانا و دركىوسيع پيدا كرديد.
و با اين حال نميتوانستيد اين قدرت را نگاه داريد و درست همانند انسانى
كه از دامنه كوه بلندى به فراز قله رسيده از طرف ديگر سراشيبى را شروع كرديد، وباز به قعر دره ضعف و ناتوانى جسمى و روحى رسيديد.
ايـن دگـرگـونـيها و فراز و نشيبها، بهترين دليل براى اين حقيقت است كه نه آن قوت ازشـمـا بـود، و نـه آن ضعف ، بلكه هر دو از ناحيه ديگرى بود، و اين خود نشانه آنست كهچرخ وجود شما را ديگرى مى گرداند، و هر چه داريد عارضى است .
ايـن هـمـانست كه امير مؤ منان على (عليه السلام ) در گفتار نورانيش به آن اشاره كرده مىفـرمـايـد: عـرفـت الله سـبـحـانـه بـفـسـخ الغـرائم وحـل العـقـود و نـقض الهمم : (من خدا را در فسخ تصميمهاى محكم و گشودن گره ها و نقضاراده هاى قوى و ناكام ماندن آن شناختم ) من از اين دگرگونيها فهميدم كه قدرت اصلىدست ديگرى است ، و ما از خود چيزى نداريم جز آنچه او به ما مى بخشد.
جـالب ايـنكه در مورد ضعف دوم كه براى انسان پيش مى آيد، كلمه (شيبة ) (پيرى ) رانيز اضافه مى كند، ولى در ضعف اول ، نامى از كودكى نمى برد.
ايـن تـعبير ممكن است اشاره به آن باشد كه ضعف پيرى دردناكتر است ، زيرا اولا رو بهسوى مرگ و فنا دارد، بر عكس ضعف كودكى ، و ثانيا توقعى كه از پيران سالخورده وبا تجربه دارند هرگز از كودكان نيست ، در حالى كه گاه ضعف و ناتوانى آنها يكساناست و اين بسيار عبرت انگيز مى باشد.
اين مرحله است كه قدرتمندان ياغى و سركش را به زانو در مى آورد و به ضعف و زبونىو بيچارگى مى كشاند.
آخـريـن جـمله آيه كه اشاره به علم و قدرت خدا است ، هم بشارت است و هم انذار كه خدا ازهمه اعمال و نيات شما آگاه است و نيز توانائى بر پاداش و كيفر شما دارد.
آيه و ترجمه