بخش های کتاب

نگارنده گويد: كتاب وى در حديث , جوامع الكلم نام دارد و يك جلد آن را كه ازكتابخانه جد اعلى بوده ديده ام .
علامه تهرانى در باره آن فرموده جلد اول و دوم آن را در نجف ديده ام و از روضات الجنات معلوم مـى شـود كـه تـمـام مـجلدات آن در اصفهان بوده و تا آخر حج است و ازكشف الحجب و الاستار اسـتفاده مى شود كه در هند هم بوده ولى نام آن راجوامع الكلام نوشته و شيخ ما محدث نورى در خاتمه مستدرك : 409 فرموده كه نسخه اى از آن را در كرمانشاه ديده و او هم جوامع الكلام ناميده اسـت .
آغاز الحمدللّه الذي فطر على احاديث معرفته عقول العالمين .
. .
در اين كتاب اصول دين و فـقـه و موعظه و تفسير و آداب و اخلاق و اخبار مربوطه به اينها را آورده و مرتب است برعقودى و هر عقدى بر سموطى و هر سمطى بر جواهرى ((439)) .
مـحـدث نـورى ايـن شخص را هشتمين نفر از مشايخ علامه مجلسى قرار داده و گفته :مجلسى , اجازه را از روى خط او در بحار نقل كرده است ((440)) .
نگارنده گويد: اجازه مذكور به خط مجير .
تا كنون باقى و كليشه آن چاپ شده است ((441)) .
جد اعلى , مناظره دو استاد خود, شيخ جعفر بحرانى مجتهد, كه اصولى بوده .
وسيد محدث صاحب جوامع الكلم , كه اخبارى بوده -كه همين سيد ميرزا جزائرى است - در مسجد جامع شيراز, در باره حـجيت ظواهر قرآن , آورده و از سيد ميرزا كه او را به شيخى المحدث توصيف كرده نقل كرده , كه گفته است : معنى (قل هو اللّه احد) ((442)) را هم بدون مراجعه به احاديث نمى توانيم بفهميم چون معناى احديت و فرق بين احد و واحد را نمى دانيم ((443)) .
صـاحـب ريـاض الـعلماء و صاحب اعيان الشيعه كه كلام رياض را نقل كرده ,مقصود جد اعلى را از صـاحـب جوامع الكلم نفهميده و توهم كرده اند كه مقصود,شيخ عبد على حويزى است , و جوامع الكلم از باب مدح و ستايش او بوده , نه نام كتابش ((444)) .
در ريـاض 3: 148 گـفـته لعل لفظة صاحب جوامع الكلم , من باب المدح لا ان جوامع الكلم اسم كتاب , فتامل ولاحظ در چاپ به جاى المدح القدح آمده كه غلط است .
19 - سيد هاشم فرزند حسين فرزند عبد الرؤوف احسائى اسـتاد سيد در شيراز و اصفهان , و از مشايخ او بوده منسوب به احساء به فتح اول وگاهى لحساء با لام تلفظ مى شود, شهرى مشهور از بحرين است و در نسبت آن گاهى همزه آخر را به واو كه اصل آن است تبديل و احساوى يا لحساوى گويند.
جد اعلى از اين استاد به السيد الزاهد العالم تعبير كرده است ((445)) .
در اجـازه كبيره در طرق روايت سيد گفته ومنها عن السيد العالم بالاصولين هاشم بن الحسين بـن عـبـد الـرؤوف الاحـسـاوي , عـن شـيـخه السيد نور الدين بن علي بن ابي الحسن رحمة اللّه عليه ((446)) .
مـحـدث نورى عين اين عبارت را در حق او گفته ((447)) ولى دچار اشتباه شده و به جاى كلمه الـسـيـد الـشيخ نوشته و موهم عدم سيادت او شده , و علامه امينى هم او را(الشيخ هاشم ) نوشته است ((448)) .
صاحب انوار البدرين عبارت نورى را در ترجمه او آورده ((449)) , اما چون عنوان را(السيد هاشم ) نوشته , مى توان كلمه الشيخ را در كلام او تصحيح و بر معناى لغوى حمل نمود اما اشتباه چاپى در آن رخ داده و كـلمه الاصولين با يك ياء كه تثنيه ومقصود از آن اصول دين و اصول فقه است با دو ياء به صورت جمع نوشته شده كه مقصود علماء اصول , و در اينجا, غير مقصود است .
صـاحـب ريحانة الادب در ترجمه سيد گفته از شاگردان علامه مجلسى و سيد هاشم بحرانى و فيض كاشانى و ديگر اكابر وقت بوده ((450)) .
اين عبارت هم نادرست و سيد هاشم بحرانى منصرف به صاحب تفسير برهان است , سيد هاشم بن سليمان بن اسماعيل و او استاد سيد نعمت اللّه نبوده و استاداو معروف به احسائى است نه بحرانى .
از كـتـابـهائى كه نزد او خوانده زبدة الاصول است , كه در آخرش اين اجازه را براى سيد, كه در آن تاريخ (1067) هفده ساله بوده , نوشته است .
بسم اللّه الرحمن الرحيم الحمد للّه في البداية والنهاية والصلاة والسلام على اشرف العالمين دراية مـحـمـد وآلـه الـذين من اتبعهم امن من الضلالة والغواية وبعد فقد قراهذا الكتاب المسمى بزبدة الاصـول من تاليفات شيخنا العلا مة امام الائمة مقتدى الامة العالم الرباني شيخنا البهائي صب اللّه عـلـى جـدثه سجال مغفرته وعفوه من اوله الى آخره , الشاب السعيد الامجد منبع السعادة الحقيق بالافادة والاستفادة , السيد الجليل الفاضل الكامل السيد نعمة اللّه ابن السيد الاجل الارفع السيد عبد اللّه الـحـسيني الجزائري قراءة انبات عن جودة قريحته في ادراك مطالبه الخفية وتحقيق ما عليه مـن الحواشي الابية عن ذي الفطنة الذكية ((451)) فنبهته على بعض المواضع الذي وصلت اليها مـقـدرتـي على ما يقتضيه طبعي الفاتر وفكري الجاسر واجزت له دام فضله رواية الكتاب المذكور عـني عن اشياخي عن مؤلفه رحمهم اللّه تعالى جميعا, تحريرا في ثاني عشر شهر ربيع المولود فيه اشـرف مـوجـود مـن الـعام السابع والستين والف والتمست منه دام فضله ان يجريني على خاطره الـشـريـف فـي دعـواتـه وعـند خلواته , وكتب الاقل هاشم بن الحسين الحسيني عفا اللّه عنه وعن المؤمنين اجمعين .
اجازه ديگرى مورخ 1073 بر كتاب من لا يحضره الفقيه در اصفهان نوشته كه ضمن مجموعه اى به خط شيخ محمد بن على جزائرى موجود است , ولى بعضى ازكلمات آن در اثر صحافى از بين رفته است .
در مـفـتـاح الـلـبيب در مبحث تنوين مطلبى را از حواشى تصريح بعضى از مشايخ نقل كرده و در حاشيه نوشته مقصود سيد هاشم احسائى است .
نگارنده نسخه اى از منتقى الجمان ((452)) صاحب معالم را به خط او ديده است .
علامه تهرانى در الروضة النضرة او را ثقه اى جليل معرفى كرده و گويد: نسخه اى از شرح لمعه به خط او ديدم , جلد اول مورخ 1047 و جلد دوم 1049 ونسب خود را در آخر كتاب چنين نوشته بود:
هاشم بن حسين ((453)) بن عبد الرؤوف بن ابراهيم بن عبد النبى بن على بن احمد بن محمد بن مـوسى حسينى موسوى وروايت مى كند از سيد نور الدين على بن على بن حسين بن ابى الحسن عـاملى متوفى 1068 و از شيخ محمد بن على حرفوشى از ابن ابى الدنيا از اميرالمؤمنين (ع ) و از او روايت مى كند سيد محدث جزائرى و سيد محمد بن ابراهيم ابن شرف الدين موسوى متوفى 1139 چنانكه در تكمله است .
نـگـارنـده گويد: اين طريق عالى عجيب را كه روايت شيخ محمد حرفوشى از ابن ابى الدنيا كه از اصحاب امير المؤمنين (ع ) بوده و عقيده به حيات او تا قرن يازدهم راجد اعلى در انوار النعمانيه و مـقدمه شرح عوالى اللئالى -بنا به نقل اجازه كبيره -آورده .
اما در كتاب دوم پس از نقل آن خود را از ضـمـانت صحت آن بيرون برده , و به طور كنايه در مقام انكار آن بوده , ولى صاحب اجازه كبيره آن را تاييد كرده و نفى استبعاد از آن نموده است .
مـحـدث نورى هم آن را قبول داشته و در مواقع النجوم كه مشجره رجال حديث است نام ابن ابى الـدنـيـا را در دائره اى بـزرگ كـه دال بر عظمت او است در مشايخ ‌شيخ محمد حرفوشى آورده و گـفـتـه : او از يـاران امـيـر الـمـؤمـنين (ع ) بوده و هنوز زنده است خداوند ديدار او را نصيب ما گرداند ((454)) .
صاحب انوار البدرين هم درترجمه سيد هاشم احسائى آن را نقل كرده .
و ما آن را در اينجا مى آوريم سپس عقيده خود را بيان مى كنيم :
جد اعلى چنين نوشته خبر داد مرا اوثق مشايخ خود سيد هاشم احسائى در شيرازدر مدرسه امير محمد, از استاد خود, عادل ثقه اورع شيخ محمد حرفوشى اعلى اللّه مقامه فى دار البقاء, كه روزى داخل مسجدى از مساجد شام گرديد و مسجدكهنه اى بود, در آنجا مردى را ديد نيكو هيات , شيخ در آنـجـا مـشـغـول مطالعه كتب حديث شد و آن مرد از شيخ احوال او را پرسيد كه نقل حديث از كـيـسـت , شـيـخ او راخبر داد شيخ هم از احوال و مشايخ او پرسيد, آن مرد گفت : منم معمر ابن ابى الدنيا, علم را از على بن ابيطالب و از ائمه اولاد او [(ع )] فرا گرفتم و فنون علم را ازاربابش فرا گرفتم و كتب را از مصنفان آنها شنيدم , شيخ از او اجازه خواست براى نقل كتب حديث و عربيت و اصـول , پـس او را اجـازه داد و شيخ بعضى اخبار را بر اوخواند در آن مسجد به جهت اعتمادش به اجازه و از اين جهت شيخنا الثقة ((455)) قدس اللّه روحه به من مى گفت اى فرزند من , سند من بـه مـحـمـديـن ثـلاثـه و بـه غير آنهااز اهل كتب كوتاه است , زيرا كه من روايت مى كنم از فاضل حـرفـوشى از معمر ابى الدنيا از امام على بن ابيطالب (ع ) و همچنين مى رسد سند من به حضرت صادق وحضرت كاظم تا باقى امامان (ع ) و همچنين روايت من كتب اصول را مثل كافى وتهذيب و من لا يحضره الفقيه , و تو را اجازه دادم كه از من روايت كنى به اين اجازه ,پس ما كتب اربعه را نقل مى كنيم از مصنفان آنها به اين طريق ((456)) .
در اجـازه كبيره براى تاييد اين داستان گفته معمر بن ابى الدنياى مغربى و داستان رسيدن او به آب حيات در كتابها مذكور است و صدوق در اكمال الدين فرموده نام او على بن عثمان بن خطاب بـن مرة بن مؤيد همدانى است , اما او معمر ابو الدنيانوشته و كلمه ابن ندارد و ظاهرا همان درست بـاشـد, چـنـانـكه پوشيده نيست .
. .
و اومقيم طنجه است .
و اما آنچه را شيخ از ابى بكر جرجانى در مـجالس نقل كرده كه معمر مقيم طنجه در 317 در گذشته منافاتى با گفته صدوق ندارد چون ظاهر آن است كه اينها دو نفر اند به علت مغايرت نام و حالات و داستان آنها و اللّه العالم .
نـگـارنـده گويد: نظر صحيح و قول فصل در اين قضيه همان است كه علامه محقق معاصر شيخ مـحـمـد تـقـى شوشترى معروف به (حاج شيخ ) رحمة اللّه عليه فرموده اين معمر ابو الدنيا اگر حـقيقتى داشت چرا در ياران و تابعان مذكور نيست ؟ با اينكه خود را از اصحاب امير المؤمنين (ع ) دانسته و ادعا كرده كه در كربلا با امام حسين (ع ) بوده و فرار كرده , اگر اين ادعا درست بود نام او در يـاران امـام حسين (ع ) برده مى شد, زيرا كه نام تمام آنان را نوشته اند چه آنها كه شهيد شدند و چـه آنـهـا كـه فـراركردند, و اينكه از حرفوشى منقول است خنده آور است , زيرا كه چه مانع از آن اسـت كـه مـردى در زمـان حرفوشى داستان آن مدعى يعنى معمر را, شنيده باشد و خود رامعمر مـعرفى كند .
و اينكه حرفوشى گفته آن شخص نشانه هائى از جنگ صفين براى من ذكر نمود كه صـدق گفتار او بر من محقق گشت , غلط است , مگر حرفوشى درجنگ صفين بوده تا نشانه هاى آن را بـدانـد, و اگـر از روى مطالعه تاريخ آنها را دانسته ,پس محتمل است كه آن مرد هم از روى كـتـب تاريخ نشانه هاى آن جنگ رامى دانسته , و براى حرفوشى نقل كرده و خود را معمر ابو الدنيا خـوانـده اسـت .
وانـگـهـى ايـن مـرد مـگـر فرشته يا ديوى بوده كه با هر مصنفى كه در هر علمى كتاب نوشته و در هر شهرى مى زيسته ملاقات مى نموده است .
.
. .
خـطـيـب بـغـدادى از ابو بكر مفيد رازى نقل كرده كه معمر ابو الدنيا در 327درگذشته , پس چگونه حرفوشى او را بعد از سال هزار هجرى ديده است ((457)) .
و در ايـنجا مناسب است كه اشاره اى به ترجمه حرفوشى مذكور بنمائيم .
شيخ حرعاملى مى نويسد الشيخ محمد بن علي بن احمد الحرفوشي الحريري العاملي الكركي الشامي كان عالما فاضلا اديبا ماهرا محققا مدققا شاعرا منشا حافظا اعرف اهل عصره بعلوم العربية .
. .
له كتب كثيرة الفوائد.. .
ولما توفي رثيته بقصيدة طويلة منها.
اقم ماتما للمجد قد ذهب المجد ----- وجد بقلب السؤدد الحزن والوجد تا اينكه گفته :
لرزء الحريري استبان على العلى ----- اسى لم يكن لولا المصاب به يبدو ((458)) مـحبى سنى , معاصر وى تجليل شايانى از او نموده و علت مهاجرت او را از دمشق به ايران نوشته و گـفته چون در دمشق گمنام بود و به فروختن نوعى از قماش كه آن راحرير مى گويند اشتغال داشت به حريرى معروف شد ((459)) .
در سـلافـة العصر چاپى , حريرى به حويزى تصحيف شده ((460)) و بعضى از ترجمه نويسان كه به اين تصحيف توجه نداشته او را حويزى نوشته است ((461)) .
در امـل الامـل چـاپ سـنـگـى , مـتـصـل به منتهى المقال نام جد او كه احمد بوده محمدنوشته شـده ((462)) .
بـعـضـى از تـرجـمـه نـويسان هم بدون توجه از آن پيروى كرده و جد اورا محمد ناميده اند ((463)) .
از تـالـيـفـات او شرح قطر ابن هشام در نحو, در كتابخانه مجلس در تهران و شرح قواعد شهيد در اصفهان موجود, كه مقدارى از كتاب اخير در سال 1308 در حاشيه قواعد چاپ شده است ((464)) .
و اين اشعار از اوست :
عش بالجهالة فالجهول له المقام الفاخر ----- واخو الفطانة والنباهة منه كل ساخر هذا اقتضاء زماننا ولكل شي ء آخر وفـات حـرفـوشـى در سـال 1059 بـوده و پسرى دانشمند به نام شيخ ابراهيم داشته كه در 1080 درگذشته است .
و از فهرست كتابخانه مجلس ((465)) معلوم مى شوداجازاتى به خط وى موجود است .
20 - شيخ يوسف فرزند شيخ محمد بنا جزائرى (000 - قبل 1070) اسـتـاد سيد نعمت اللّه در جزائر و قاضى آنجا بوده و تاليفاتى داشته .
ولى در كتب تراجم شرح حال مفصلى از او نيست , همين قدر در اجازه كبيره مسطور است الشيخ العالم الفاضل الفقيه الاصولي المنطقي صاحب المصنفات في اصول الفقه قاضي المسلمين يوسف بن محمد البنا الجزائري .
و ايـن تـوصـيـف از حـاشيه جد اعلى بر امل الامل مقتبس شده كه چنين است يوسف بن محمد الـشـهير بالبنا الجزائري عالم فاضل فقيه اصولي منطقي له تصانيف في علم اصول الفقه قرا العلم في شيراز ورجع الى موطنه الجزائر وولي القضاء بها وقرات عليه في العلوم العربية ودرج الى رحمة اللّه عشر السبعين بعد الالف .
استادان ((466)) شناخته نشده سيد نعمت اللّه بجز آن عده كه نامشان برده شد, استادانى داشته كه به آنها اشاره كرده ولى نامشان رانبرده مانند آن عده كه در جزائر بوده اند و مقدمات را نزد آنها تكميل كرده كه از آن جمله است :
مـرد نـا بـيـنـائى كـه كـتاب امثله و بصرويه را خوب بلد بود و سيد آنها را نزد او خوانده وخدمت بسيارش نموده است .
و هـم سـيـدى از خويشاوندان كه در باره اش نوشته پس نزد سيدى از خويشاوندان خود رفتم كه تصريف زنجانى را خوب مى دانست و كافيه را هم خوب بلد بود, پس تصريف نزد او مى خواندم و در ايـام درس هـر روز مرا به باغ مى برد و مى گفت كه علف را درو كن كه چهار پايان ما بخورند, من علف را مى بريدم او نشسته بود وصيغه هاى صرف و اعلال و ادغام را براى ما مى خواند پس آن علف را پـشـتـه اى بزرگ مى بستم و بالاى سرم مى گذاشتم و به خانه او مى بردم و به من مى گفت كه به كسان خود اظهار علف چينى مكن , چون زمان گياه گذشت و وقت كرم ابريشم رسيد پس من براى او دسته توت بار مى كردم و بالاى سر مى گذاشتم تا اينكه سرم كچل شد پس پدرم پرسيد كه چـرا سـر تـو چـنـيـن شـده گـفـتم نمى دانم پس مرا معالجه كرد تا اينكه موى سرم به حال اول برگشت ((467)) .
و هـمچنين استاد كافيه كه او را چنين معرفى كرده چون از خواندن تصريف زنجانى فارغ شدم و خـواستم كافيه را بخوانم پس به قريه ديگرى رفتم و نزد مردى فاضل ,كافيه را خواندم پس روزى در مسجد بودم كه مردى با لباس سفيد و عمامه اى بزرگ وارد شد .
گويا عمامه اش گنبد كوچكى بود و او به مردم مى نماياند كه مرددانشمندى است پس من به نزد او رفتم وصيغه اى از صيغه هاى صـرف را از اوپـرسـيـدم او پـاسـخـى نـداد و مـضـطرب شد پس به او گفتم تو كه اين صيغه را نـمـى دانى چرا عمامه بزرگ بر سرت گذاشته اى پس حاضران خنديدند و آن شخص همان ساعت بـرخـاسـت و رفـت و ايـن كـار مـرا بر آن داشت كه در صيغه هاى صرف كوشش كنم و من اكنون اسـتـغـفـار مى كنم از سئوال كردن از آن مرد مؤمن , ليكن خدا را شكرمى كنم كه اين كار قبل از تكليف و بلوغ من بوده است ((468)) .
و استاد محقق بغدادى , كه در مفتاح اللبيب -در مبحث جمع با الف و تاء چون مسلمات در حاليكه عـلـم شود- قولى از زمخشرى نقل كرده آنگاه گفته استاد مامحقق بغدادى هم همين را گفته است .
و ظاهرا وى , شيخ محمد بن خواجه عبدالحسين بن معن بغدادى الاصل است , كه در صفحه 215 گذشت .

شاگردان و مجازان از سيد نعمت اللّه