 | |  |
|
||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||
مسندهاى دهگانه (مسانيد عشره ):.
نـزد حـديـث شـناسان مقصود از مسندهاى دهگانه , مسندهاى زير است : (1) مسند طيالسى , (2) مسندمسدد بن مسرهد, (3) مسند حميدى , (4) مسند ابن ابى عمر, (5) مسند اسحاق بن راهويه , (6) مـسـنـدابـن ابـى شـيـبه , (7) مسند احمد بن منيع , (8) مسند عبدبن حميد, (9) مسند ابن ابى اسامه , (10) مسندابى يعلى موصلى ((698)) . مسندهاى چهارگانه (مسانيد اربعه ):.
گـاه از مـسندهاى احمد, بزار و ابويعلى موصلى و معجم كبير طبرانى به ((مسانيد اربعه )) تعبير مى شود ((699)) . نشانه هاى اختصارى شمارى از مسندها:.
بـرخـى از حـديـث پـژوهان در مقام تخريج حديث , براى رعايت اختصار با رمز يا نشانه اختصارى به كتابهاى حديث اشاره مى كنند نشانه هاى اختصارى برخى از مسندها به قرار زير است :. 1ـ مسند احمد بن حنبل : (حم ). 2ـ مسند ابى يعلى : (ع ). 3ـ مسند طيالسى : (ط ) ((700)) . 4ـ مسند زيدبن على : (ز) ((701)) . 5ـ مسند على اثر نسايى : (عس ) ((702)) . بخش پنجم .
شيعه و مسندنويسى .
حديث درميان شيعيان و سنيان راهى جداگانه پيموده است .
آنـچـه تاكنون گفته شد, بيشتر به مسند نويسى در تاريخ حديث اهل سنت مربوط مى شد اكنون نـوبـت آن اسـت تا سهم شيعه و پيروان اهل بيت : را در اين عرصه روشن سازيم پيش از اين به اين مـطلب اشاره كرديم كه حديث در ميان شيعيان و سنيان راهى جداگانه پيموده و طبعا هر يك از ايـن دو گـروه بـه اقـتـضـاى روش دينيى كه پيشه خود ساخته , در تدوين حديث نيز سليقه ها و روشهاى جداگانه اى را به كار گرفته است از همين رو با وجود تلاشهاى گسترده اى كه شيعيان بـراى صـيـانـت و تـرويـج سنت نبوى (ص ) ازخود نشان داده اند, كتابهايى كه به نام مسند تاليف كـرده انـد, بـه مـراتـب كـمتر از مسندهاى اهل سنت است افزون برآن مسندهاى شيعه , ((703)) هـمـچـنان كه از حيث محتوا با مسندهاى سنيان تفاوت دارد, از حيث شكل و روش تنظيم نيز با مسندهاى اهل سنت تفاوتهايى دارد اما بايد دانست : ياران ائمه ـ عليهم السلام ـ چهارصد مجموعه حـديـثـى , در زمينه هاى گوناگون از قبيل : اعتقادات , فقه , تفسير, اخلاق و غيره پديدآورده اند كـه آنـهـا را ((اصـول اربعماة )) يا ((اصلهاى چهارصدگانه )) مى نامند انگيزه نوشتن اين اصول و نـيـزنـشـاطى كه در جمع و تدوين حديث در ميان شيعيان وجود داشت , نخست به سبب تشويق امـامان به نوشتن حديث بود چنانكه حضرت صادق (ع ) به مفضل بن عمر فرمود: ((بنويس وبه اين وسـيـلـه دانش خويش را درميان برادران دينى ات پراكنده ساز و هنگام مرگ نوشته هايت را براى فـرزنـدانت به ارث گذار,زيرا زمانى پرآشوب خواهد آمد كه مردم [ با دين ] خو نمى گيرند مگر با نـوشـتـه هـايشان )) ((704)) ديگر به منظور استفاده شخصى گردآورندگان حديث از مجموعه دستنويس خويش بود به عقيده نگارنده , اين اصلها افزون برآنكه از جهاتى بر مسندهاى اهل سنت بـرترى داشته اند, از حيث روش و كاربرد وسرنوشت به مسندها شباهت بسيار دارند براى اينكه به ايـن مـعنا بيشتر پى ببريم , شايسته است درباره اين اصلها و روش و زمان تاليف آنها مقدارى سخن بگوييم . معناى اصل .
الف ـ معناى لغوى :.
اصل (جمع آن اصول ) در برابر فرع , واژه اى عربى و اسم است به معناى بنيان , بيخ , نژاد, ريشه , بن هرچيز, اساس و پايه هركار ((705)) . ب ـ معناى اصطلاحى :. نـزد محدثان امامى ((اصل )) عنوانى است كه بر برخى از كتابهاى حديث صدق مى كند, همچنان كـه ((كتاب )) بر همه آنها اطلاق مى گردد چنانكه رجال شناسان و فهرست نويسان گويند: ((او كـتـاب اصـلى دارد)) يا ((اوكتابى دارد, اصلى نيز دارد)) يا ((فلانى در كتاب اصل خويش چنين گـفـت )) يـا ((او داراى كـتـاب و اصلى است )) يا ((وى جز اينها كتابهايى دارد كه به شيوه اصول نوشته شده )) واژه اصل , گويا نخستين بار درنوشته هاى دانشمندان سده پنجم چون : شيخ مفيد, ابن نديم , نجاشى و شيخ طوسى ديده شده و پس ازآن رجال شناسان و حديث پژوهان همواره آن را در آثـار خود به كار برده اند براى روشن شدن مطلب پاره اى از عبارات آن بزرگان را از برابر چشم مى گذرانيم :. محمد بن محمدبن نعمان مشهور به شيخ مفيد ( د 413 ق ) مى گويد:. ((اماميه از روزگار امير مؤمنان على ـ عليه السلام ـ تا روزگار ابومحمد حسن عسكرى ـصلوات اللّه عـلـيـه ـ چـهار صد كتاب نوشته اند كه آنها را اصول نامند و معناى اصل در سخن دانشمندان همين است ...)) ((706)) . ابن نديم در شرح حال بندار بن محمد بن عبداللّه , فقيه امامى در روزگار كهن , مى نويسد: ((وى جز اينهاكتابهايى دارد كه به شيوه اصول نگاشته شده است )) ((707)) . ابوالعباس احمدبن على نجاشى (د 450 ق ) در شرح حال آدم بن متوكل مى نويسد: ((او اصلى دارد كـه گـروهـى آن را از او روايت كرده اند)) و در شرح حال آدم بن حسين نخاس مى نويسد: ((وى كوفى وثقه است اصلى دارد)) ((708)) و در شرح حال ابراهيم بن مسلم مى گويد: ((استادان ما از او در رديف صاحبان اصول نام برده اند)) ((709)) . ابـوجـعـفـر مـحمد بن حسن طوسى (د 460 ق ) در ديباچه فهرست خود بطور مكرر از اصول در برابرمصنفها نام برده است از جمله مى نويسد:. ((ابـوالحسين احمدبن حسين بن عبيداللّه [ غضايرى , از دانشمندان نيمه نخست سده چهارم ] دو كـتاب نوشته , يكى در باره مصنفها و ديگر آنكه در آن اصلها را نام برده و تا آن جاكه در دسترس و تـوانـش بـوده , از ايـن مـصـنفها واصلها نام برده است ولى هيچ يك ازهمفكران ما از اين دو كتاب نـسخه اى بر نداشته و پس از مرگ وى , برخى از وارثانش اين دوكتاب و ديگر كتابهايش را از ميان برده اند)) ((710)) . وى در همان كتاب , در خلال ذكر آثار شيعه , دست كم از بيش از شصت اصل نام مى برد ((711)) . امين الاسلام طبرسى (د 548 ق ) مى نويسد:. ((چهارهزار تن از دانشوران نام آور از امام صادق (ع ) روايت كرده واز ميان پاسخهاى وى به پرسشها , چـهارصد كتاب به نام ((اصول )) فراهم ساخته اند اين اصلها را ياران آن حضرت وياران فرزندش موسى كاظم (ع ) روايت كرده اند)) ((712)) . از آن پـس , سـخـن از اصـول چـهـارصدگانه همواره بر سرزبان فقيهان , حديث پژوهان و رجال شـنـاسان امامى چون : محقق حلى , شهيد اول , حسين بن عبدالصمد, ميرداماد, شهيد ثانى , شيخ بهايى و ديگران جارى بوده است ((713)) . مـتاسفانه با آنكه شيخ مفيد از اين اصول سخن به ميان آورده ونجاشى و شيخ طوسى درآثار خود بـطـورگـسـتـرده ازايـن اصلها نام برده اند, ولى هيچ يك تعريف دقيقى از مفهوم اصل به دست نـداده انـد از هـمـيـن جـا دانـشمندان سده هاى پسين بر پايه حدس و گمان ((714)) و براساس آگاهيها و برداشتهاى خودكوشيده اند تا تعريف دقيقى از آن به دست دهند و فرق آن را با كتاب و مصنف روشن سازند ولى اين تعريفها چون بر حدس و تخمين بنا شده , غالبا مورد نقض و ابرام قرار گرفته است پاره اى از عبارات دانشمندان در تعريف اصل به قرار زير است :. عناية اللّه قهپايى گويد:. ((اصـل مـجموعه اى از سخنان معصوم (ع ) است , ولى كتاب هم سخنان معصوم را در بر داردو هم استدلالها و استنباطهاى شرعى را)) ((715)) . علا مه سيد مهدى بحرالعلوم مى نويسد:. ((اصـل در اصـطلاح محدثان امامى به معناى كتابى است كه شايسته اعتماد باشد و آن را ازكتاب ديگرى نگرفته باشند)) ((716)) . وحيد بهبهانى گويد:. ((اصـل نـوشـتـه اى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى نقل كرده , درآن گـردآورده و در كـتـاب و مـصنف اگر حديث معتبر و شايسته اعتمادى باشد, غالبا آن را ازاصل گـرفـتـه انـد قـيد ((غالبا)) را براى آن آورديم كه شايد روايات اندكى باشد كه بطور معنعن نقل مى شود و آن را از اصل نگرفته اند)) ((717)) . فـاضـل مـعـاصـر محمدحسين حسينى جلالى پس از آنكه تعريف ديگران را نمى پسندد, خود در تعريف ((اصل )) چنين مى نويسد:. ((اصـل آن نوشته اى است كه در بردارنده احاديثى باشد كه غالبا به استناد سماع از امام صادق (ع ) روايت شده و از تاليفات راويان آن امام (ع ) باشد)) ((718)) . هـر يـك از تعريفهاى يادشده كاستيهايى دارد واز جهاتى مى توان برآنها خرده گرفت كاستى اين تـعـريـفـها نيزاز آن جا ناشى مى شود كه هيچ يك از اين سخنان مستند به بررسى خود اين اصلها نيست , زيرا بيشتر((اصلهاى چهارصدگانه )) اندك زمانى پس از تاليف كتابهاى چهارگانه (كافى , فـقـيـه , تـهـذيب و استبصار) ازميان رفته وامروزه جز شمار اندكى از آنها در اختيار پژوهندگان نيست در عين حال , سخن دو تن ازدانشمندان بزرگ معاصر در اين باره دلنشين تر است . عـلامـه محمدتقى شوشترى معتقد است , ميان كتاب و اصل تقابلى وجود ندارد زيرا شيخ طوسى درباره احمدبن ميثم مى گويد: ((وى از حميدبن زياد كتاب الملاحم و كتاب الدلاله و اصولى جز اينها را روايت مى كند)) ((719)) و درباره احمدبن محمدبن مسلمه رمانى گويد: ((حميدبن زياد اصـول بسيارى را از اوروايت مى كند از آن جمله كتاب زيادبن مروان قندى را)) ((720)) و درباره احـمـدبـن مـغـلـس گويد: ((حميدكتاب زكريا بن محمد مؤمن و اصولى جز اينها را از او روايت مى كند)) ((721)) و درباره ابوالعباس عبيداللّه بن احمدبن نهيك كوفى گويد: ((كتابهاى بسيارى از اصول را از او روايت مى كند)) و در شرح حال على بن بزرج مى نويسد: ((حميد بسيارى كتابها از اصـول را از وى نـقـل مى كند)) ((722)) و درباره هر يك از محمدبن عباس بن عيسى و محمدبن احـمدبن رجا گويد: ((حميد كتابهايى بسيار از اصول را از وى روايت مى كند)) ((723)) و درباره يونس بن على عطار گويد: ((از حميدبن زكريا كتاب ابى حمزه ثمالى و جز اينها ازاصول را روايت مـى كـند)) ((724)) بلكه وى براين باور است كه در برابر اصل , تصنيف قرار دارد زيرا شيخ درباره هـارون بـن مـوسـى مـى نـويسد: ((او همه اصلها و مصنفها را روايت مى كند)) ((725)) و درباره حـيـدربـن مـحـمـد بـن نعيم سمرقندى گويد: ((همه مصنفهاى شيعه واصلهاى آنان را روايت مـى كـنـد)) ((726)) ودرديباچه فهرستش درباره ابن غضايرى گويد: ((وى دو كتاب نگاشته در يـكى مصنفها را نام مى برد و درديگرى اصلها را ياد مى كند)), ((727)) ولى مفهوم كتاب هر دو را در بر مى گيرد ((728)) . سپس او در تعريف اصل مى نويسد:. ((ظاهر آن است كه اصل تنها روايت اخبار است , بى آنكه در آن نقض وابرامى صورت گرفته باشد يا ميان دو خبر متعارض هماهنگى برقرار كرده و به صحت يا شذوذ خبرى حكم كرده باشند, چنانكه در اصلهايى كه به دست ما رسيده , از قبيل : اصل زيد زراد و زيد نرسى وديگران همين وضع ديده مى شود خواه آنكه صاحب اصل , آن اخبار را بى واسطه ازمعصوم (ع ) روايت كرده باشد يا با واسطه , چنانكه از اين اصلهايى كه به دست ما رسيده ,اين نكته دانسته مى شود)) ((729)) . شـيـخ آقـابـزرگ تـهرانى كه دراين باره موشكافى بسيار كرده , معتقد است , اصل به سماع از امام مـستند بوده ,نه به نوشته چكيده سخن وى به شرح زير است : محدث گاهى حديث را از امام يا از كـسـى كـه از امـام شـنـيده استماع كرده وآن را به استناد سماع در كتاب ضبط مى كرده , دراين صـورت حديثهاى كتاب دست اول بوده و بدون پيشينه كتابت و تدوين , براى نخستين بار به زيور كـتـابت آراسته وبه حليه تدوين درآمده وبه اصطلاح وجود كتبى يافته است چنين نوشته اى را به لـحـاظ اينكه در كتابت اصيل و بكلى تازگى داشته و فرع نوشته ديگرى نبوده , اصل مى ناميده اند اين نام با معناى لغوى اين واژه نيز كاملا هماهنگ است ولى هنگامى كه كتاب حديث از روى كتاب ديـگـرى بـه وجـود آمـده بـود, به آن اصل نمى گفتند و ازآن به كتاب و تصنيف تعبير مى كردند مقصود وحيد بهبهانى هم كه گفته : ((اصل كتابى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى روايت كرده , در آن گردآورده باشد)), همين است ((730)) . به نظر نگارنده با بررسى فهرستهاى پيشينيان دانسته مى شود كه مفهوم كتاب فراگيرتر از اصل بـوده و دراصـل ويـژگـيـى در نظر بوده كه در كتاب به مفهوم عام وجود نداشته به عبارت ديگر مـى تـوان گفت : نسبت ميان ((كتاب )) و ((اصل )) عموم و خصوص مطلق است بنابراين , هرگاه ايـن دو واژه را باهم ذكر مى كرده ومثلا مى گفتند ((وى اصلى دارد و كتابى )), طبعا واژه كتاب مـفـهـومـى را در بـرداشـتـه كـه فاقد برترى ملحوظ دراصل بوده است اين برترى كه اصل از آن بـرخـوردار بـوده , احـتـمـالا هـمان مستند بودن به سماع است كه مرحوم تهرانى هم بر آن تاكيد مى ورزد گفتنى است كه برخى از روى قراين و حدس و گمان براى اصل (در برابر كتاب و مصنف به معناى فراگيرتر آن ) مزايايى بر شمرده اند, از قبيل اينكه :. 1ـ اصل جامعتر از كتاب بوده است . 2ـ بيشتر خداوندان اصول مردمانى برجسته و در دانش و پرهيزكارى انگشت نما بوده اند. 3ـ در اصـل بـه نـقـل حـديـث بـسنده مى شده , در حالى كه كتاب داراى شرح و توضيح از سوى مؤلف بوده است . 4ـ اصـل مـجـمـوعـه اى نامرتب از اخبار گوناگون بوده , ولى احاديث كتاب غالبا مرتب و بر پايه موضوع دسته بندى شده است . 5ـ اصـل بـى واسـطه يا با واسطه به شنيدن از امام مستند بوده و به كتاب ديگرى استناد نداشته , ولى كتاب به كتاب ديگرى مستند بوده است ((731)) . عصر تاليف اصول چهارصدگانه .
با در نظر گرفتن نظريات دانشمندان و جمع بندى آرا آنان دراين باره , بطور كلى مى توان گفت : دربـاره عـصـر تاليف اصول دو عقيده وجود دارد گروهى بر پايه سخن شيخ مفيد كه پيش از اين گـزارش شـد, بـرايـن بـاورند كه اصلها در روزگارى به مدت دويست و پنجاه سال از زمان امير مـؤمـنـان تـا روزگـار امام حسن عسكرى (ع ) تاليف شده اند سيد محسن امين عاملى دراين باره مى نويسد:. ((مـعـاصـران ائمـه (ع ) از روزگـار امـيـر مـؤمـنان (ع ) تا زمان امام ابومحمد حسن عسكرى (ع ) ازاحـاديـثـى كـه از طـريـق اهـل بـيـت روايـت شـده , كـه آن احـاديـث نـيـز بـه نـوبـه خود از شـهـردانـش نـبـوى (ص ) سرچشمه گرفته , شش هزار و ششصد كتاب تاليف كرده اند... واز ميان ايـن شـش هـزار و شـشـصـد كـتـاب , چـهـارصـد مـجـمـوعـه امـتـيـاز يافته و نزد شيعه به نام اصول چهارصدگانه شناخته شده است )) ((732)) . گروهى ديگر با تكيه به سخن طبرسى و پاره اى قراين ديگر معتقدند, تاليف اين اصول در روزگار امـام صـادق (ع ) و انـدكى پيش و پس از عصر آن امام (ع ) انجام شده است شهيد اول , محقق حلى , حـسين بن عبدالصمد, ميرداماد و برخى ديگر براين باورند ((733)) يكى از معاصران براين عقيده پاى مى فشارد ومى گويد: ((اصلها تنها در روزگار امام صادق و واپسين ايام عصر پدرش امام باقر و نـخـستين ايام عصرفرزندش امام كاظم ـ عليهم السلام ـ تاليف شده اند)) ((734)) وى براى به كرسى نشاندن نظر خود پاره اى قراين را به كار مى گيرد ((735)) ولى به نظر نگارنده , اين قراين براى بيان اين مقصود كافى به نظر نمى رسد. شيخ آقابزرگ تهرانى مى كوشد تا اين دو عقيده را سازش دهد و ميان آن دو هماهنگى برقرار سازد او ابتدامى نويسد:. ((بطور قطع مى دانيم كه هيچ يك از اين اصلها پيش از دوران اميرالمؤمنين (ع ) و پس ازروزگار امـام عـسـكـرى تـالـيـف نشده , چون مقتضاى اصل بودن آنها همين است كه در روزگارامامان معصوم (ع ) تاليف شده باشند)). سپس مى افزايد:. 
نشانه هاى اختصارى شمارى از مسندها:.
بـرخـى از حـديـث پـژوهان در مقام تخريج حديث , براى رعايت اختصار با رمز يا نشانه اختصارى به كتابهاى حديث اشاره مى كنند نشانه هاى اختصارى برخى از مسندها به قرار زير است :. 1ـ مسند احمد بن حنبل : (حم ). 2ـ مسند ابى يعلى : (ع ). 3ـ مسند طيالسى : (ط ) ((700)) . 4ـ مسند زيدبن على : (ز) ((701)) . 5ـ مسند على اثر نسايى : (عس ) ((702)) . بخش پنجم .
شيعه و مسندنويسى .
حديث درميان شيعيان و سنيان راهى جداگانه پيموده است .
آنـچـه تاكنون گفته شد, بيشتر به مسند نويسى در تاريخ حديث اهل سنت مربوط مى شد اكنون نـوبـت آن اسـت تا سهم شيعه و پيروان اهل بيت : را در اين عرصه روشن سازيم پيش از اين به اين مـطلب اشاره كرديم كه حديث در ميان شيعيان و سنيان راهى جداگانه پيموده و طبعا هر يك از ايـن دو گـروه بـه اقـتـضـاى روش دينيى كه پيشه خود ساخته , در تدوين حديث نيز سليقه ها و روشهاى جداگانه اى را به كار گرفته است از همين رو با وجود تلاشهاى گسترده اى كه شيعيان بـراى صـيـانـت و تـرويـج سنت نبوى (ص ) ازخود نشان داده اند, كتابهايى كه به نام مسند تاليف كـرده انـد, بـه مـراتـب كـمتر از مسندهاى اهل سنت است افزون برآن مسندهاى شيعه , ((703)) هـمـچـنان كه از حيث محتوا با مسندهاى سنيان تفاوت دارد, از حيث شكل و روش تنظيم نيز با مسندهاى اهل سنت تفاوتهايى دارد اما بايد دانست : ياران ائمه ـ عليهم السلام ـ چهارصد مجموعه حـديـثـى , در زمينه هاى گوناگون از قبيل : اعتقادات , فقه , تفسير, اخلاق و غيره پديدآورده اند كـه آنـهـا را ((اصـول اربعماة )) يا ((اصلهاى چهارصدگانه )) مى نامند انگيزه نوشتن اين اصول و نـيـزنـشـاطى كه در جمع و تدوين حديث در ميان شيعيان وجود داشت , نخست به سبب تشويق امـامان به نوشتن حديث بود چنانكه حضرت صادق (ع ) به مفضل بن عمر فرمود: ((بنويس وبه اين وسـيـلـه دانش خويش را درميان برادران دينى ات پراكنده ساز و هنگام مرگ نوشته هايت را براى فـرزنـدانت به ارث گذار,زيرا زمانى پرآشوب خواهد آمد كه مردم [ با دين ] خو نمى گيرند مگر با نـوشـتـه هـايشان )) ((704)) ديگر به منظور استفاده شخصى گردآورندگان حديث از مجموعه دستنويس خويش بود به عقيده نگارنده , اين اصلها افزون برآنكه از جهاتى بر مسندهاى اهل سنت بـرترى داشته اند, از حيث روش و كاربرد وسرنوشت به مسندها شباهت بسيار دارند براى اينكه به ايـن مـعنا بيشتر پى ببريم , شايسته است درباره اين اصلها و روش و زمان تاليف آنها مقدارى سخن بگوييم . معناى اصل .
الف ـ معناى لغوى :.
اصل (جمع آن اصول ) در برابر فرع , واژه اى عربى و اسم است به معناى بنيان , بيخ , نژاد, ريشه , بن هرچيز, اساس و پايه هركار ((705)) . ب ـ معناى اصطلاحى :. نـزد محدثان امامى ((اصل )) عنوانى است كه بر برخى از كتابهاى حديث صدق مى كند, همچنان كـه ((كتاب )) بر همه آنها اطلاق مى گردد چنانكه رجال شناسان و فهرست نويسان گويند: ((او كـتـاب اصـلى دارد)) يا ((اوكتابى دارد, اصلى نيز دارد)) يا ((فلانى در كتاب اصل خويش چنين گـفـت )) يـا ((او داراى كـتـاب و اصلى است )) يا ((وى جز اينها كتابهايى دارد كه به شيوه اصول نوشته شده )) واژه اصل , گويا نخستين بار درنوشته هاى دانشمندان سده پنجم چون : شيخ مفيد, ابن نديم , نجاشى و شيخ طوسى ديده شده و پس ازآن رجال شناسان و حديث پژوهان همواره آن را در آثـار خود به كار برده اند براى روشن شدن مطلب پاره اى از عبارات آن بزرگان را از برابر چشم مى گذرانيم :. محمد بن محمدبن نعمان مشهور به شيخ مفيد ( د 413 ق ) مى گويد:. ((اماميه از روزگار امير مؤمنان على ـ عليه السلام ـ تا روزگار ابومحمد حسن عسكرى ـصلوات اللّه عـلـيـه ـ چـهار صد كتاب نوشته اند كه آنها را اصول نامند و معناى اصل در سخن دانشمندان همين است ...)) ((706)) . ابن نديم در شرح حال بندار بن محمد بن عبداللّه , فقيه امامى در روزگار كهن , مى نويسد: ((وى جز اينهاكتابهايى دارد كه به شيوه اصول نگاشته شده است )) ((707)) . ابوالعباس احمدبن على نجاشى (د 450 ق ) در شرح حال آدم بن متوكل مى نويسد: ((او اصلى دارد كـه گـروهـى آن را از او روايت كرده اند)) و در شرح حال آدم بن حسين نخاس مى نويسد: ((وى كوفى وثقه است اصلى دارد)) ((708)) و در شرح حال ابراهيم بن مسلم مى گويد: ((استادان ما از او در رديف صاحبان اصول نام برده اند)) ((709)) . ابـوجـعـفـر مـحمد بن حسن طوسى (د 460 ق ) در ديباچه فهرست خود بطور مكرر از اصول در برابرمصنفها نام برده است از جمله مى نويسد:. ((ابـوالحسين احمدبن حسين بن عبيداللّه [ غضايرى , از دانشمندان نيمه نخست سده چهارم ] دو كـتاب نوشته , يكى در باره مصنفها و ديگر آنكه در آن اصلها را نام برده و تا آن جاكه در دسترس و تـوانـش بـوده , از ايـن مـصـنفها واصلها نام برده است ولى هيچ يك ازهمفكران ما از اين دو كتاب نـسخه اى بر نداشته و پس از مرگ وى , برخى از وارثانش اين دوكتاب و ديگر كتابهايش را از ميان برده اند)) ((710)) . وى در همان كتاب , در خلال ذكر آثار شيعه , دست كم از بيش از شصت اصل نام مى برد ((711)) . امين الاسلام طبرسى (د 548 ق ) مى نويسد:. ((چهارهزار تن از دانشوران نام آور از امام صادق (ع ) روايت كرده واز ميان پاسخهاى وى به پرسشها , چـهارصد كتاب به نام ((اصول )) فراهم ساخته اند اين اصلها را ياران آن حضرت وياران فرزندش موسى كاظم (ع ) روايت كرده اند)) ((712)) . از آن پـس , سـخـن از اصـول چـهـارصدگانه همواره بر سرزبان فقيهان , حديث پژوهان و رجال شـنـاسان امامى چون : محقق حلى , شهيد اول , حسين بن عبدالصمد, ميرداماد, شهيد ثانى , شيخ بهايى و ديگران جارى بوده است ((713)) . مـتاسفانه با آنكه شيخ مفيد از اين اصول سخن به ميان آورده ونجاشى و شيخ طوسى درآثار خود بـطـورگـسـتـرده ازايـن اصلها نام برده اند, ولى هيچ يك تعريف دقيقى از مفهوم اصل به دست نـداده انـد از هـمـيـن جـا دانـشمندان سده هاى پسين بر پايه حدس و گمان ((714)) و براساس آگاهيها و برداشتهاى خودكوشيده اند تا تعريف دقيقى از آن به دست دهند و فرق آن را با كتاب و مصنف روشن سازند ولى اين تعريفها چون بر حدس و تخمين بنا شده , غالبا مورد نقض و ابرام قرار گرفته است پاره اى از عبارات دانشمندان در تعريف اصل به قرار زير است :. عناية اللّه قهپايى گويد:. ((اصـل مـجموعه اى از سخنان معصوم (ع ) است , ولى كتاب هم سخنان معصوم را در بر داردو هم استدلالها و استنباطهاى شرعى را)) ((715)) . علا مه سيد مهدى بحرالعلوم مى نويسد:. ((اصـل در اصـطلاح محدثان امامى به معناى كتابى است كه شايسته اعتماد باشد و آن را ازكتاب ديگرى نگرفته باشند)) ((716)) . وحيد بهبهانى گويد:. ((اصـل نـوشـتـه اى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى نقل كرده , درآن گـردآورده و در كـتـاب و مـصنف اگر حديث معتبر و شايسته اعتمادى باشد, غالبا آن را ازاصل گـرفـتـه انـد قـيد ((غالبا)) را براى آن آورديم كه شايد روايات اندكى باشد كه بطور معنعن نقل مى شود و آن را از اصل نگرفته اند)) ((717)) . فـاضـل مـعـاصـر محمدحسين حسينى جلالى پس از آنكه تعريف ديگران را نمى پسندد, خود در تعريف ((اصل )) چنين مى نويسد:. ((اصـل آن نوشته اى است كه در بردارنده احاديثى باشد كه غالبا به استناد سماع از امام صادق (ع ) روايت شده و از تاليفات راويان آن امام (ع ) باشد)) ((718)) . هـر يـك از تعريفهاى يادشده كاستيهايى دارد واز جهاتى مى توان برآنها خرده گرفت كاستى اين تـعـريـفـها نيزاز آن جا ناشى مى شود كه هيچ يك از اين سخنان مستند به بررسى خود اين اصلها نيست , زيرا بيشتر((اصلهاى چهارصدگانه )) اندك زمانى پس از تاليف كتابهاى چهارگانه (كافى , فـقـيـه , تـهـذيب و استبصار) ازميان رفته وامروزه جز شمار اندكى از آنها در اختيار پژوهندگان نيست در عين حال , سخن دو تن ازدانشمندان بزرگ معاصر در اين باره دلنشين تر است . عـلامـه محمدتقى شوشترى معتقد است , ميان كتاب و اصل تقابلى وجود ندارد زيرا شيخ طوسى درباره احمدبن ميثم مى گويد: ((وى از حميدبن زياد كتاب الملاحم و كتاب الدلاله و اصولى جز اينها را روايت مى كند)) ((719)) و درباره احمدبن محمدبن مسلمه رمانى گويد: ((حميدبن زياد اصـول بسيارى را از اوروايت مى كند از آن جمله كتاب زيادبن مروان قندى را)) ((720)) و درباره احـمـدبـن مـغـلـس گويد: ((حميدكتاب زكريا بن محمد مؤمن و اصولى جز اينها را از او روايت مى كند)) ((721)) و درباره ابوالعباس عبيداللّه بن احمدبن نهيك كوفى گويد: ((كتابهاى بسيارى از اصول را از او روايت مى كند)) و در شرح حال على بن بزرج مى نويسد: ((حميد بسيارى كتابها از اصـول را از وى نـقـل مى كند)) ((722)) و درباره هر يك از محمدبن عباس بن عيسى و محمدبن احـمدبن رجا گويد: ((حميد كتابهايى بسيار از اصول را از وى روايت مى كند)) ((723)) و درباره يونس بن على عطار گويد: ((از حميدبن زكريا كتاب ابى حمزه ثمالى و جز اينها ازاصول را روايت مـى كـند)) ((724)) بلكه وى براين باور است كه در برابر اصل , تصنيف قرار دارد زيرا شيخ درباره هـارون بـن مـوسـى مـى نـويسد: ((او همه اصلها و مصنفها را روايت مى كند)) ((725)) و درباره حـيـدربـن مـحـمـد بـن نعيم سمرقندى گويد: ((همه مصنفهاى شيعه واصلهاى آنان را روايت مـى كـنـد)) ((726)) ودرديباچه فهرستش درباره ابن غضايرى گويد: ((وى دو كتاب نگاشته در يـكى مصنفها را نام مى برد و درديگرى اصلها را ياد مى كند)), ((727)) ولى مفهوم كتاب هر دو را در بر مى گيرد ((728)) . سپس او در تعريف اصل مى نويسد:. ((ظاهر آن است كه اصل تنها روايت اخبار است , بى آنكه در آن نقض وابرامى صورت گرفته باشد يا ميان دو خبر متعارض هماهنگى برقرار كرده و به صحت يا شذوذ خبرى حكم كرده باشند, چنانكه در اصلهايى كه به دست ما رسيده , از قبيل : اصل زيد زراد و زيد نرسى وديگران همين وضع ديده مى شود خواه آنكه صاحب اصل , آن اخبار را بى واسطه ازمعصوم (ع ) روايت كرده باشد يا با واسطه , چنانكه از اين اصلهايى كه به دست ما رسيده ,اين نكته دانسته مى شود)) ((729)) . شـيـخ آقـابـزرگ تـهرانى كه دراين باره موشكافى بسيار كرده , معتقد است , اصل به سماع از امام مـستند بوده ,نه به نوشته چكيده سخن وى به شرح زير است : محدث گاهى حديث را از امام يا از كـسـى كـه از امـام شـنـيده استماع كرده وآن را به استناد سماع در كتاب ضبط مى كرده , دراين صـورت حديثهاى كتاب دست اول بوده و بدون پيشينه كتابت و تدوين , براى نخستين بار به زيور كـتـابت آراسته وبه حليه تدوين درآمده وبه اصطلاح وجود كتبى يافته است چنين نوشته اى را به لـحـاظ اينكه در كتابت اصيل و بكلى تازگى داشته و فرع نوشته ديگرى نبوده , اصل مى ناميده اند اين نام با معناى لغوى اين واژه نيز كاملا هماهنگ است ولى هنگامى كه كتاب حديث از روى كتاب ديـگـرى بـه وجـود آمـده بـود, به آن اصل نمى گفتند و ازآن به كتاب و تصنيف تعبير مى كردند مقصود وحيد بهبهانى هم كه گفته : ((اصل كتابى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى روايت كرده , در آن گردآورده باشد)), همين است ((730)) . به نظر نگارنده با بررسى فهرستهاى پيشينيان دانسته مى شود كه مفهوم كتاب فراگيرتر از اصل بـوده و دراصـل ويـژگـيـى در نظر بوده كه در كتاب به مفهوم عام وجود نداشته به عبارت ديگر مـى تـوان گفت : نسبت ميان ((كتاب )) و ((اصل )) عموم و خصوص مطلق است بنابراين , هرگاه ايـن دو واژه را باهم ذكر مى كرده ومثلا مى گفتند ((وى اصلى دارد و كتابى )), طبعا واژه كتاب مـفـهـومـى را در بـرداشـتـه كـه فاقد برترى ملحوظ دراصل بوده است اين برترى كه اصل از آن بـرخـوردار بـوده , احـتـمـالا هـمان مستند بودن به سماع است كه مرحوم تهرانى هم بر آن تاكيد مى ورزد گفتنى است كه برخى از روى قراين و حدس و گمان براى اصل (در برابر كتاب و مصنف به معناى فراگيرتر آن ) مزايايى بر شمرده اند, از قبيل اينكه :. 1ـ اصل جامعتر از كتاب بوده است . 2ـ بيشتر خداوندان اصول مردمانى برجسته و در دانش و پرهيزكارى انگشت نما بوده اند. 3ـ در اصـل بـه نـقـل حـديـث بـسنده مى شده , در حالى كه كتاب داراى شرح و توضيح از سوى مؤلف بوده است . 4ـ اصـل مـجـمـوعـه اى نامرتب از اخبار گوناگون بوده , ولى احاديث كتاب غالبا مرتب و بر پايه موضوع دسته بندى شده است . 5ـ اصـل بـى واسـطه يا با واسطه به شنيدن از امام مستند بوده و به كتاب ديگرى استناد نداشته , ولى كتاب به كتاب ديگرى مستند بوده است ((731)) . عصر تاليف اصول چهارصدگانه .
با در نظر گرفتن نظريات دانشمندان و جمع بندى آرا آنان دراين باره , بطور كلى مى توان گفت : دربـاره عـصـر تاليف اصول دو عقيده وجود دارد گروهى بر پايه سخن شيخ مفيد كه پيش از اين گـزارش شـد, بـرايـن بـاورند كه اصلها در روزگارى به مدت دويست و پنجاه سال از زمان امير مـؤمـنـان تـا روزگـار امام حسن عسكرى (ع ) تاليف شده اند سيد محسن امين عاملى دراين باره مى نويسد:. ((مـعـاصـران ائمـه (ع ) از روزگـار امـيـر مـؤمـنان (ع ) تا زمان امام ابومحمد حسن عسكرى (ع ) ازاحـاديـثـى كـه از طـريـق اهـل بـيـت روايـت شـده , كـه آن احـاديـث نـيـز بـه نـوبـه خود از شـهـردانـش نـبـوى (ص ) سرچشمه گرفته , شش هزار و ششصد كتاب تاليف كرده اند... واز ميان ايـن شـش هـزار و شـشـصـد كـتـاب , چـهـارصـد مـجـمـوعـه امـتـيـاز يافته و نزد شيعه به نام اصول چهارصدگانه شناخته شده است )) ((732)) . گروهى ديگر با تكيه به سخن طبرسى و پاره اى قراين ديگر معتقدند, تاليف اين اصول در روزگار امـام صـادق (ع ) و انـدكى پيش و پس از عصر آن امام (ع ) انجام شده است شهيد اول , محقق حلى , حـسين بن عبدالصمد, ميرداماد و برخى ديگر براين باورند ((733)) يكى از معاصران براين عقيده پاى مى فشارد ومى گويد: ((اصلها تنها در روزگار امام صادق و واپسين ايام عصر پدرش امام باقر و نـخـستين ايام عصرفرزندش امام كاظم ـ عليهم السلام ـ تاليف شده اند)) ((734)) وى براى به كرسى نشاندن نظر خود پاره اى قراين را به كار مى گيرد ((735)) ولى به نظر نگارنده , اين قراين براى بيان اين مقصود كافى به نظر نمى رسد. شيخ آقابزرگ تهرانى مى كوشد تا اين دو عقيده را سازش دهد و ميان آن دو هماهنگى برقرار سازد او ابتدامى نويسد:. ((بطور قطع مى دانيم كه هيچ يك از اين اصلها پيش از دوران اميرالمؤمنين (ع ) و پس ازروزگار امـام عـسـكـرى تـالـيـف نشده , چون مقتضاى اصل بودن آنها همين است كه در روزگارامامان معصوم (ع ) تاليف شده باشند)). سپس مى افزايد:.
شيعه و مسندنويسى .
حديث درميان شيعيان و سنيان راهى جداگانه پيموده است .
آنـچـه تاكنون گفته شد, بيشتر به مسند نويسى در تاريخ حديث اهل سنت مربوط مى شد اكنون نـوبـت آن اسـت تا سهم شيعه و پيروان اهل بيت : را در اين عرصه روشن سازيم پيش از اين به اين مـطلب اشاره كرديم كه حديث در ميان شيعيان و سنيان راهى جداگانه پيموده و طبعا هر يك از ايـن دو گـروه بـه اقـتـضـاى روش دينيى كه پيشه خود ساخته , در تدوين حديث نيز سليقه ها و روشهاى جداگانه اى را به كار گرفته است از همين رو با وجود تلاشهاى گسترده اى كه شيعيان بـراى صـيـانـت و تـرويـج سنت نبوى (ص ) ازخود نشان داده اند, كتابهايى كه به نام مسند تاليف كـرده انـد, بـه مـراتـب كـمتر از مسندهاى اهل سنت است افزون برآن مسندهاى شيعه , ((703)) هـمـچـنان كه از حيث محتوا با مسندهاى سنيان تفاوت دارد, از حيث شكل و روش تنظيم نيز با مسندهاى اهل سنت تفاوتهايى دارد اما بايد دانست : ياران ائمه ـ عليهم السلام ـ چهارصد مجموعه حـديـثـى , در زمينه هاى گوناگون از قبيل : اعتقادات , فقه , تفسير, اخلاق و غيره پديدآورده اند كـه آنـهـا را ((اصـول اربعماة )) يا ((اصلهاى چهارصدگانه )) مى نامند انگيزه نوشتن اين اصول و نـيـزنـشـاطى كه در جمع و تدوين حديث در ميان شيعيان وجود داشت , نخست به سبب تشويق امـامان به نوشتن حديث بود چنانكه حضرت صادق (ع ) به مفضل بن عمر فرمود: ((بنويس وبه اين وسـيـلـه دانش خويش را درميان برادران دينى ات پراكنده ساز و هنگام مرگ نوشته هايت را براى فـرزنـدانت به ارث گذار,زيرا زمانى پرآشوب خواهد آمد كه مردم [ با دين ] خو نمى گيرند مگر با نـوشـتـه هـايشان )) ((704)) ديگر به منظور استفاده شخصى گردآورندگان حديث از مجموعه دستنويس خويش بود به عقيده نگارنده , اين اصلها افزون برآنكه از جهاتى بر مسندهاى اهل سنت بـرترى داشته اند, از حيث روش و كاربرد وسرنوشت به مسندها شباهت بسيار دارند براى اينكه به ايـن مـعنا بيشتر پى ببريم , شايسته است درباره اين اصلها و روش و زمان تاليف آنها مقدارى سخن بگوييم . معناى اصل .
الف ـ معناى لغوى :.
اصل (جمع آن اصول ) در برابر فرع , واژه اى عربى و اسم است به معناى بنيان , بيخ , نژاد, ريشه , بن هرچيز, اساس و پايه هركار ((705)) . ب ـ معناى اصطلاحى :. نـزد محدثان امامى ((اصل )) عنوانى است كه بر برخى از كتابهاى حديث صدق مى كند, همچنان كـه ((كتاب )) بر همه آنها اطلاق مى گردد چنانكه رجال شناسان و فهرست نويسان گويند: ((او كـتـاب اصـلى دارد)) يا ((اوكتابى دارد, اصلى نيز دارد)) يا ((فلانى در كتاب اصل خويش چنين گـفـت )) يـا ((او داراى كـتـاب و اصلى است )) يا ((وى جز اينها كتابهايى دارد كه به شيوه اصول نوشته شده )) واژه اصل , گويا نخستين بار درنوشته هاى دانشمندان سده پنجم چون : شيخ مفيد, ابن نديم , نجاشى و شيخ طوسى ديده شده و پس ازآن رجال شناسان و حديث پژوهان همواره آن را در آثـار خود به كار برده اند براى روشن شدن مطلب پاره اى از عبارات آن بزرگان را از برابر چشم مى گذرانيم :. محمد بن محمدبن نعمان مشهور به شيخ مفيد ( د 413 ق ) مى گويد:. ((اماميه از روزگار امير مؤمنان على ـ عليه السلام ـ تا روزگار ابومحمد حسن عسكرى ـصلوات اللّه عـلـيـه ـ چـهار صد كتاب نوشته اند كه آنها را اصول نامند و معناى اصل در سخن دانشمندان همين است ...)) ((706)) . ابن نديم در شرح حال بندار بن محمد بن عبداللّه , فقيه امامى در روزگار كهن , مى نويسد: ((وى جز اينهاكتابهايى دارد كه به شيوه اصول نگاشته شده است )) ((707)) . ابوالعباس احمدبن على نجاشى (د 450 ق ) در شرح حال آدم بن متوكل مى نويسد: ((او اصلى دارد كـه گـروهـى آن را از او روايت كرده اند)) و در شرح حال آدم بن حسين نخاس مى نويسد: ((وى كوفى وثقه است اصلى دارد)) ((708)) و در شرح حال ابراهيم بن مسلم مى گويد: ((استادان ما از او در رديف صاحبان اصول نام برده اند)) ((709)) . ابـوجـعـفـر مـحمد بن حسن طوسى (د 460 ق ) در ديباچه فهرست خود بطور مكرر از اصول در برابرمصنفها نام برده است از جمله مى نويسد:. ((ابـوالحسين احمدبن حسين بن عبيداللّه [ غضايرى , از دانشمندان نيمه نخست سده چهارم ] دو كـتاب نوشته , يكى در باره مصنفها و ديگر آنكه در آن اصلها را نام برده و تا آن جاكه در دسترس و تـوانـش بـوده , از ايـن مـصـنفها واصلها نام برده است ولى هيچ يك ازهمفكران ما از اين دو كتاب نـسخه اى بر نداشته و پس از مرگ وى , برخى از وارثانش اين دوكتاب و ديگر كتابهايش را از ميان برده اند)) ((710)) . وى در همان كتاب , در خلال ذكر آثار شيعه , دست كم از بيش از شصت اصل نام مى برد ((711)) . امين الاسلام طبرسى (د 548 ق ) مى نويسد:. ((چهارهزار تن از دانشوران نام آور از امام صادق (ع ) روايت كرده واز ميان پاسخهاى وى به پرسشها , چـهارصد كتاب به نام ((اصول )) فراهم ساخته اند اين اصلها را ياران آن حضرت وياران فرزندش موسى كاظم (ع ) روايت كرده اند)) ((712)) . از آن پـس , سـخـن از اصـول چـهـارصدگانه همواره بر سرزبان فقيهان , حديث پژوهان و رجال شـنـاسان امامى چون : محقق حلى , شهيد اول , حسين بن عبدالصمد, ميرداماد, شهيد ثانى , شيخ بهايى و ديگران جارى بوده است ((713)) . مـتاسفانه با آنكه شيخ مفيد از اين اصول سخن به ميان آورده ونجاشى و شيخ طوسى درآثار خود بـطـورگـسـتـرده ازايـن اصلها نام برده اند, ولى هيچ يك تعريف دقيقى از مفهوم اصل به دست نـداده انـد از هـمـيـن جـا دانـشمندان سده هاى پسين بر پايه حدس و گمان ((714)) و براساس آگاهيها و برداشتهاى خودكوشيده اند تا تعريف دقيقى از آن به دست دهند و فرق آن را با كتاب و مصنف روشن سازند ولى اين تعريفها چون بر حدس و تخمين بنا شده , غالبا مورد نقض و ابرام قرار گرفته است پاره اى از عبارات دانشمندان در تعريف اصل به قرار زير است :. عناية اللّه قهپايى گويد:. ((اصـل مـجموعه اى از سخنان معصوم (ع ) است , ولى كتاب هم سخنان معصوم را در بر داردو هم استدلالها و استنباطهاى شرعى را)) ((715)) . علا مه سيد مهدى بحرالعلوم مى نويسد:. ((اصـل در اصـطلاح محدثان امامى به معناى كتابى است كه شايسته اعتماد باشد و آن را ازكتاب ديگرى نگرفته باشند)) ((716)) . وحيد بهبهانى گويد:. ((اصـل نـوشـتـه اى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى نقل كرده , درآن گـردآورده و در كـتـاب و مـصنف اگر حديث معتبر و شايسته اعتمادى باشد, غالبا آن را ازاصل گـرفـتـه انـد قـيد ((غالبا)) را براى آن آورديم كه شايد روايات اندكى باشد كه بطور معنعن نقل مى شود و آن را از اصل نگرفته اند)) ((717)) . فـاضـل مـعـاصـر محمدحسين حسينى جلالى پس از آنكه تعريف ديگران را نمى پسندد, خود در تعريف ((اصل )) چنين مى نويسد:. ((اصـل آن نوشته اى است كه در بردارنده احاديثى باشد كه غالبا به استناد سماع از امام صادق (ع ) روايت شده و از تاليفات راويان آن امام (ع ) باشد)) ((718)) . هـر يـك از تعريفهاى يادشده كاستيهايى دارد واز جهاتى مى توان برآنها خرده گرفت كاستى اين تـعـريـفـها نيزاز آن جا ناشى مى شود كه هيچ يك از اين سخنان مستند به بررسى خود اين اصلها نيست , زيرا بيشتر((اصلهاى چهارصدگانه )) اندك زمانى پس از تاليف كتابهاى چهارگانه (كافى , فـقـيـه , تـهـذيب و استبصار) ازميان رفته وامروزه جز شمار اندكى از آنها در اختيار پژوهندگان نيست در عين حال , سخن دو تن ازدانشمندان بزرگ معاصر در اين باره دلنشين تر است . عـلامـه محمدتقى شوشترى معتقد است , ميان كتاب و اصل تقابلى وجود ندارد زيرا شيخ طوسى درباره احمدبن ميثم مى گويد: ((وى از حميدبن زياد كتاب الملاحم و كتاب الدلاله و اصولى جز اينها را روايت مى كند)) ((719)) و درباره احمدبن محمدبن مسلمه رمانى گويد: ((حميدبن زياد اصـول بسيارى را از اوروايت مى كند از آن جمله كتاب زيادبن مروان قندى را)) ((720)) و درباره احـمـدبـن مـغـلـس گويد: ((حميدكتاب زكريا بن محمد مؤمن و اصولى جز اينها را از او روايت مى كند)) ((721)) و درباره ابوالعباس عبيداللّه بن احمدبن نهيك كوفى گويد: ((كتابهاى بسيارى از اصول را از او روايت مى كند)) و در شرح حال على بن بزرج مى نويسد: ((حميد بسيارى كتابها از اصـول را از وى نـقـل مى كند)) ((722)) و درباره هر يك از محمدبن عباس بن عيسى و محمدبن احـمدبن رجا گويد: ((حميد كتابهايى بسيار از اصول را از وى روايت مى كند)) ((723)) و درباره يونس بن على عطار گويد: ((از حميدبن زكريا كتاب ابى حمزه ثمالى و جز اينها ازاصول را روايت مـى كـند)) ((724)) بلكه وى براين باور است كه در برابر اصل , تصنيف قرار دارد زيرا شيخ درباره هـارون بـن مـوسـى مـى نـويسد: ((او همه اصلها و مصنفها را روايت مى كند)) ((725)) و درباره حـيـدربـن مـحـمـد بـن نعيم سمرقندى گويد: ((همه مصنفهاى شيعه واصلهاى آنان را روايت مـى كـنـد)) ((726)) ودرديباچه فهرستش درباره ابن غضايرى گويد: ((وى دو كتاب نگاشته در يـكى مصنفها را نام مى برد و درديگرى اصلها را ياد مى كند)), ((727)) ولى مفهوم كتاب هر دو را در بر مى گيرد ((728)) . سپس او در تعريف اصل مى نويسد:. ((ظاهر آن است كه اصل تنها روايت اخبار است , بى آنكه در آن نقض وابرامى صورت گرفته باشد يا ميان دو خبر متعارض هماهنگى برقرار كرده و به صحت يا شذوذ خبرى حكم كرده باشند, چنانكه در اصلهايى كه به دست ما رسيده , از قبيل : اصل زيد زراد و زيد نرسى وديگران همين وضع ديده مى شود خواه آنكه صاحب اصل , آن اخبار را بى واسطه ازمعصوم (ع ) روايت كرده باشد يا با واسطه , چنانكه از اين اصلهايى كه به دست ما رسيده ,اين نكته دانسته مى شود)) ((729)) . شـيـخ آقـابـزرگ تـهرانى كه دراين باره موشكافى بسيار كرده , معتقد است , اصل به سماع از امام مـستند بوده ,نه به نوشته چكيده سخن وى به شرح زير است : محدث گاهى حديث را از امام يا از كـسـى كـه از امـام شـنـيده استماع كرده وآن را به استناد سماع در كتاب ضبط مى كرده , دراين صـورت حديثهاى كتاب دست اول بوده و بدون پيشينه كتابت و تدوين , براى نخستين بار به زيور كـتـابت آراسته وبه حليه تدوين درآمده وبه اصطلاح وجود كتبى يافته است چنين نوشته اى را به لـحـاظ اينكه در كتابت اصيل و بكلى تازگى داشته و فرع نوشته ديگرى نبوده , اصل مى ناميده اند اين نام با معناى لغوى اين واژه نيز كاملا هماهنگ است ولى هنگامى كه كتاب حديث از روى كتاب ديـگـرى بـه وجـود آمـده بـود, به آن اصل نمى گفتند و ازآن به كتاب و تصنيف تعبير مى كردند مقصود وحيد بهبهانى هم كه گفته : ((اصل كتابى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى روايت كرده , در آن گردآورده باشد)), همين است ((730)) . به نظر نگارنده با بررسى فهرستهاى پيشينيان دانسته مى شود كه مفهوم كتاب فراگيرتر از اصل بـوده و دراصـل ويـژگـيـى در نظر بوده كه در كتاب به مفهوم عام وجود نداشته به عبارت ديگر مـى تـوان گفت : نسبت ميان ((كتاب )) و ((اصل )) عموم و خصوص مطلق است بنابراين , هرگاه ايـن دو واژه را باهم ذكر مى كرده ومثلا مى گفتند ((وى اصلى دارد و كتابى )), طبعا واژه كتاب مـفـهـومـى را در بـرداشـتـه كـه فاقد برترى ملحوظ دراصل بوده است اين برترى كه اصل از آن بـرخـوردار بـوده , احـتـمـالا هـمان مستند بودن به سماع است كه مرحوم تهرانى هم بر آن تاكيد مى ورزد گفتنى است كه برخى از روى قراين و حدس و گمان براى اصل (در برابر كتاب و مصنف به معناى فراگيرتر آن ) مزايايى بر شمرده اند, از قبيل اينكه :. 1ـ اصل جامعتر از كتاب بوده است . 2ـ بيشتر خداوندان اصول مردمانى برجسته و در دانش و پرهيزكارى انگشت نما بوده اند. 3ـ در اصـل بـه نـقـل حـديـث بـسنده مى شده , در حالى كه كتاب داراى شرح و توضيح از سوى مؤلف بوده است . 4ـ اصـل مـجـمـوعـه اى نامرتب از اخبار گوناگون بوده , ولى احاديث كتاب غالبا مرتب و بر پايه موضوع دسته بندى شده است . 5ـ اصـل بـى واسـطه يا با واسطه به شنيدن از امام مستند بوده و به كتاب ديگرى استناد نداشته , ولى كتاب به كتاب ديگرى مستند بوده است ((731)) . عصر تاليف اصول چهارصدگانه .
با در نظر گرفتن نظريات دانشمندان و جمع بندى آرا آنان دراين باره , بطور كلى مى توان گفت : دربـاره عـصـر تاليف اصول دو عقيده وجود دارد گروهى بر پايه سخن شيخ مفيد كه پيش از اين گـزارش شـد, بـرايـن بـاورند كه اصلها در روزگارى به مدت دويست و پنجاه سال از زمان امير مـؤمـنـان تـا روزگـار امام حسن عسكرى (ع ) تاليف شده اند سيد محسن امين عاملى دراين باره مى نويسد:. ((مـعـاصـران ائمـه (ع ) از روزگـار امـيـر مـؤمـنان (ع ) تا زمان امام ابومحمد حسن عسكرى (ع ) ازاحـاديـثـى كـه از طـريـق اهـل بـيـت روايـت شـده , كـه آن احـاديـث نـيـز بـه نـوبـه خود از شـهـردانـش نـبـوى (ص ) سرچشمه گرفته , شش هزار و ششصد كتاب تاليف كرده اند... واز ميان ايـن شـش هـزار و شـشـصـد كـتـاب , چـهـارصـد مـجـمـوعـه امـتـيـاز يافته و نزد شيعه به نام اصول چهارصدگانه شناخته شده است )) ((732)) . گروهى ديگر با تكيه به سخن طبرسى و پاره اى قراين ديگر معتقدند, تاليف اين اصول در روزگار امـام صـادق (ع ) و انـدكى پيش و پس از عصر آن امام (ع ) انجام شده است شهيد اول , محقق حلى , حـسين بن عبدالصمد, ميرداماد و برخى ديگر براين باورند ((733)) يكى از معاصران براين عقيده پاى مى فشارد ومى گويد: ((اصلها تنها در روزگار امام صادق و واپسين ايام عصر پدرش امام باقر و نـخـستين ايام عصرفرزندش امام كاظم ـ عليهم السلام ـ تاليف شده اند)) ((734)) وى براى به كرسى نشاندن نظر خود پاره اى قراين را به كار مى گيرد ((735)) ولى به نظر نگارنده , اين قراين براى بيان اين مقصود كافى به نظر نمى رسد. شيخ آقابزرگ تهرانى مى كوشد تا اين دو عقيده را سازش دهد و ميان آن دو هماهنگى برقرار سازد او ابتدامى نويسد:. ((بطور قطع مى دانيم كه هيچ يك از اين اصلها پيش از دوران اميرالمؤمنين (ع ) و پس ازروزگار امـام عـسـكـرى تـالـيـف نشده , چون مقتضاى اصل بودن آنها همين است كه در روزگارامامان معصوم (ع ) تاليف شده باشند)). سپس مى افزايد:.
معناى اصل .
الف ـ معناى لغوى :.
اصل (جمع آن اصول ) در برابر فرع , واژه اى عربى و اسم است به معناى بنيان , بيخ , نژاد, ريشه , بن هرچيز, اساس و پايه هركار ((705)) . ب ـ معناى اصطلاحى :. نـزد محدثان امامى ((اصل )) عنوانى است كه بر برخى از كتابهاى حديث صدق مى كند, همچنان كـه ((كتاب )) بر همه آنها اطلاق مى گردد چنانكه رجال شناسان و فهرست نويسان گويند: ((او كـتـاب اصـلى دارد)) يا ((اوكتابى دارد, اصلى نيز دارد)) يا ((فلانى در كتاب اصل خويش چنين گـفـت )) يـا ((او داراى كـتـاب و اصلى است )) يا ((وى جز اينها كتابهايى دارد كه به شيوه اصول نوشته شده )) واژه اصل , گويا نخستين بار درنوشته هاى دانشمندان سده پنجم چون : شيخ مفيد, ابن نديم , نجاشى و شيخ طوسى ديده شده و پس ازآن رجال شناسان و حديث پژوهان همواره آن را در آثـار خود به كار برده اند براى روشن شدن مطلب پاره اى از عبارات آن بزرگان را از برابر چشم مى گذرانيم :. محمد بن محمدبن نعمان مشهور به شيخ مفيد ( د 413 ق ) مى گويد:. ((اماميه از روزگار امير مؤمنان على ـ عليه السلام ـ تا روزگار ابومحمد حسن عسكرى ـصلوات اللّه عـلـيـه ـ چـهار صد كتاب نوشته اند كه آنها را اصول نامند و معناى اصل در سخن دانشمندان همين است ...)) ((706)) . ابن نديم در شرح حال بندار بن محمد بن عبداللّه , فقيه امامى در روزگار كهن , مى نويسد: ((وى جز اينهاكتابهايى دارد كه به شيوه اصول نگاشته شده است )) ((707)) . ابوالعباس احمدبن على نجاشى (د 450 ق ) در شرح حال آدم بن متوكل مى نويسد: ((او اصلى دارد كـه گـروهـى آن را از او روايت كرده اند)) و در شرح حال آدم بن حسين نخاس مى نويسد: ((وى كوفى وثقه است اصلى دارد)) ((708)) و در شرح حال ابراهيم بن مسلم مى گويد: ((استادان ما از او در رديف صاحبان اصول نام برده اند)) ((709)) . ابـوجـعـفـر مـحمد بن حسن طوسى (د 460 ق ) در ديباچه فهرست خود بطور مكرر از اصول در برابرمصنفها نام برده است از جمله مى نويسد:. ((ابـوالحسين احمدبن حسين بن عبيداللّه [ غضايرى , از دانشمندان نيمه نخست سده چهارم ] دو كـتاب نوشته , يكى در باره مصنفها و ديگر آنكه در آن اصلها را نام برده و تا آن جاكه در دسترس و تـوانـش بـوده , از ايـن مـصـنفها واصلها نام برده است ولى هيچ يك ازهمفكران ما از اين دو كتاب نـسخه اى بر نداشته و پس از مرگ وى , برخى از وارثانش اين دوكتاب و ديگر كتابهايش را از ميان برده اند)) ((710)) . وى در همان كتاب , در خلال ذكر آثار شيعه , دست كم از بيش از شصت اصل نام مى برد ((711)) . امين الاسلام طبرسى (د 548 ق ) مى نويسد:. ((چهارهزار تن از دانشوران نام آور از امام صادق (ع ) روايت كرده واز ميان پاسخهاى وى به پرسشها , چـهارصد كتاب به نام ((اصول )) فراهم ساخته اند اين اصلها را ياران آن حضرت وياران فرزندش موسى كاظم (ع ) روايت كرده اند)) ((712)) . از آن پـس , سـخـن از اصـول چـهـارصدگانه همواره بر سرزبان فقيهان , حديث پژوهان و رجال شـنـاسان امامى چون : محقق حلى , شهيد اول , حسين بن عبدالصمد, ميرداماد, شهيد ثانى , شيخ بهايى و ديگران جارى بوده است ((713)) . مـتاسفانه با آنكه شيخ مفيد از اين اصول سخن به ميان آورده ونجاشى و شيخ طوسى درآثار خود بـطـورگـسـتـرده ازايـن اصلها نام برده اند, ولى هيچ يك تعريف دقيقى از مفهوم اصل به دست نـداده انـد از هـمـيـن جـا دانـشمندان سده هاى پسين بر پايه حدس و گمان ((714)) و براساس آگاهيها و برداشتهاى خودكوشيده اند تا تعريف دقيقى از آن به دست دهند و فرق آن را با كتاب و مصنف روشن سازند ولى اين تعريفها چون بر حدس و تخمين بنا شده , غالبا مورد نقض و ابرام قرار گرفته است پاره اى از عبارات دانشمندان در تعريف اصل به قرار زير است :. عناية اللّه قهپايى گويد:. ((اصـل مـجموعه اى از سخنان معصوم (ع ) است , ولى كتاب هم سخنان معصوم را در بر داردو هم استدلالها و استنباطهاى شرعى را)) ((715)) . علا مه سيد مهدى بحرالعلوم مى نويسد:. ((اصـل در اصـطلاح محدثان امامى به معناى كتابى است كه شايسته اعتماد باشد و آن را ازكتاب ديگرى نگرفته باشند)) ((716)) . وحيد بهبهانى گويد:. ((اصـل نـوشـتـه اى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى نقل كرده , درآن گـردآورده و در كـتـاب و مـصنف اگر حديث معتبر و شايسته اعتمادى باشد, غالبا آن را ازاصل گـرفـتـه انـد قـيد ((غالبا)) را براى آن آورديم كه شايد روايات اندكى باشد كه بطور معنعن نقل مى شود و آن را از اصل نگرفته اند)) ((717)) . فـاضـل مـعـاصـر محمدحسين حسينى جلالى پس از آنكه تعريف ديگران را نمى پسندد, خود در تعريف ((اصل )) چنين مى نويسد:. ((اصـل آن نوشته اى است كه در بردارنده احاديثى باشد كه غالبا به استناد سماع از امام صادق (ع ) روايت شده و از تاليفات راويان آن امام (ع ) باشد)) ((718)) . هـر يـك از تعريفهاى يادشده كاستيهايى دارد واز جهاتى مى توان برآنها خرده گرفت كاستى اين تـعـريـفـها نيزاز آن جا ناشى مى شود كه هيچ يك از اين سخنان مستند به بررسى خود اين اصلها نيست , زيرا بيشتر((اصلهاى چهارصدگانه )) اندك زمانى پس از تاليف كتابهاى چهارگانه (كافى , فـقـيـه , تـهـذيب و استبصار) ازميان رفته وامروزه جز شمار اندكى از آنها در اختيار پژوهندگان نيست در عين حال , سخن دو تن ازدانشمندان بزرگ معاصر در اين باره دلنشين تر است . عـلامـه محمدتقى شوشترى معتقد است , ميان كتاب و اصل تقابلى وجود ندارد زيرا شيخ طوسى درباره احمدبن ميثم مى گويد: ((وى از حميدبن زياد كتاب الملاحم و كتاب الدلاله و اصولى جز اينها را روايت مى كند)) ((719)) و درباره احمدبن محمدبن مسلمه رمانى گويد: ((حميدبن زياد اصـول بسيارى را از اوروايت مى كند از آن جمله كتاب زيادبن مروان قندى را)) ((720)) و درباره احـمـدبـن مـغـلـس گويد: ((حميدكتاب زكريا بن محمد مؤمن و اصولى جز اينها را از او روايت مى كند)) ((721)) و درباره ابوالعباس عبيداللّه بن احمدبن نهيك كوفى گويد: ((كتابهاى بسيارى از اصول را از او روايت مى كند)) و در شرح حال على بن بزرج مى نويسد: ((حميد بسيارى كتابها از اصـول را از وى نـقـل مى كند)) ((722)) و درباره هر يك از محمدبن عباس بن عيسى و محمدبن احـمدبن رجا گويد: ((حميد كتابهايى بسيار از اصول را از وى روايت مى كند)) ((723)) و درباره يونس بن على عطار گويد: ((از حميدبن زكريا كتاب ابى حمزه ثمالى و جز اينها ازاصول را روايت مـى كـند)) ((724)) بلكه وى براين باور است كه در برابر اصل , تصنيف قرار دارد زيرا شيخ درباره هـارون بـن مـوسـى مـى نـويسد: ((او همه اصلها و مصنفها را روايت مى كند)) ((725)) و درباره حـيـدربـن مـحـمـد بـن نعيم سمرقندى گويد: ((همه مصنفهاى شيعه واصلهاى آنان را روايت مـى كـنـد)) ((726)) ودرديباچه فهرستش درباره ابن غضايرى گويد: ((وى دو كتاب نگاشته در يـكى مصنفها را نام مى برد و درديگرى اصلها را ياد مى كند)), ((727)) ولى مفهوم كتاب هر دو را در بر مى گيرد ((728)) . سپس او در تعريف اصل مى نويسد:. ((ظاهر آن است كه اصل تنها روايت اخبار است , بى آنكه در آن نقض وابرامى صورت گرفته باشد يا ميان دو خبر متعارض هماهنگى برقرار كرده و به صحت يا شذوذ خبرى حكم كرده باشند, چنانكه در اصلهايى كه به دست ما رسيده , از قبيل : اصل زيد زراد و زيد نرسى وديگران همين وضع ديده مى شود خواه آنكه صاحب اصل , آن اخبار را بى واسطه ازمعصوم (ع ) روايت كرده باشد يا با واسطه , چنانكه از اين اصلهايى كه به دست ما رسيده ,اين نكته دانسته مى شود)) ((729)) . شـيـخ آقـابـزرگ تـهرانى كه دراين باره موشكافى بسيار كرده , معتقد است , اصل به سماع از امام مـستند بوده ,نه به نوشته چكيده سخن وى به شرح زير است : محدث گاهى حديث را از امام يا از كـسـى كـه از امـام شـنـيده استماع كرده وآن را به استناد سماع در كتاب ضبط مى كرده , دراين صـورت حديثهاى كتاب دست اول بوده و بدون پيشينه كتابت و تدوين , براى نخستين بار به زيور كـتـابت آراسته وبه حليه تدوين درآمده وبه اصطلاح وجود كتبى يافته است چنين نوشته اى را به لـحـاظ اينكه در كتابت اصيل و بكلى تازگى داشته و فرع نوشته ديگرى نبوده , اصل مى ناميده اند اين نام با معناى لغوى اين واژه نيز كاملا هماهنگ است ولى هنگامى كه كتاب حديث از روى كتاب ديـگـرى بـه وجـود آمـده بـود, به آن اصل نمى گفتند و ازآن به كتاب و تصنيف تعبير مى كردند مقصود وحيد بهبهانى هم كه گفته : ((اصل كتابى است كه مؤلفش احاديثى را كه از معصوم (ع ) يا از راوى وى روايت كرده , در آن گردآورده باشد)), همين است ((730)) . به نظر نگارنده با بررسى فهرستهاى پيشينيان دانسته مى شود كه مفهوم كتاب فراگيرتر از اصل بـوده و دراصـل ويـژگـيـى در نظر بوده كه در كتاب به مفهوم عام وجود نداشته به عبارت ديگر مـى تـوان گفت : نسبت ميان ((كتاب )) و ((اصل )) عموم و خصوص مطلق است بنابراين , هرگاه ايـن دو واژه را باهم ذكر مى كرده ومثلا مى گفتند ((وى اصلى دارد و كتابى )), طبعا واژه كتاب مـفـهـومـى را در بـرداشـتـه كـه فاقد برترى ملحوظ دراصل بوده است اين برترى كه اصل از آن بـرخـوردار بـوده , احـتـمـالا هـمان مستند بودن به سماع است كه مرحوم تهرانى هم بر آن تاكيد مى ورزد گفتنى است كه برخى از روى قراين و حدس و گمان براى اصل (در برابر كتاب و مصنف به معناى فراگيرتر آن ) مزايايى بر شمرده اند, از قبيل اينكه :. 1ـ اصل جامعتر از كتاب بوده است . 2ـ بيشتر خداوندان اصول مردمانى برجسته و در دانش و پرهيزكارى انگشت نما بوده اند. 3ـ در اصـل بـه نـقـل حـديـث بـسنده مى شده , در حالى كه كتاب داراى شرح و توضيح از سوى مؤلف بوده است . 4ـ اصـل مـجـمـوعـه اى نامرتب از اخبار گوناگون بوده , ولى احاديث كتاب غالبا مرتب و بر پايه موضوع دسته بندى شده است . 5ـ اصـل بـى واسـطه يا با واسطه به شنيدن از امام مستند بوده و به كتاب ديگرى استناد نداشته , ولى كتاب به كتاب ديگرى مستند بوده است ((731)) . عصر تاليف اصول چهارصدگانه .
با در نظر گرفتن نظريات دانشمندان و جمع بندى آرا آنان دراين باره , بطور كلى مى توان گفت : دربـاره عـصـر تاليف اصول دو عقيده وجود دارد گروهى بر پايه سخن شيخ مفيد كه پيش از اين گـزارش شـد, بـرايـن بـاورند كه اصلها در روزگارى به مدت دويست و پنجاه سال از زمان امير مـؤمـنـان تـا روزگـار امام حسن عسكرى (ع ) تاليف شده اند سيد محسن امين عاملى دراين باره مى نويسد:. ((مـعـاصـران ائمـه (ع ) از روزگـار امـيـر مـؤمـنان (ع ) تا زمان امام ابومحمد حسن عسكرى (ع ) ازاحـاديـثـى كـه از طـريـق اهـل بـيـت روايـت شـده , كـه آن احـاديـث نـيـز بـه نـوبـه خود از شـهـردانـش نـبـوى (ص ) سرچشمه گرفته , شش هزار و ششصد كتاب تاليف كرده اند... واز ميان ايـن شـش هـزار و شـشـصـد كـتـاب , چـهـارصـد مـجـمـوعـه امـتـيـاز يافته و نزد شيعه به نام اصول چهارصدگانه شناخته شده است )) ((732)) . گروهى ديگر با تكيه به سخن طبرسى و پاره اى قراين ديگر معتقدند, تاليف اين اصول در روزگار امـام صـادق (ع ) و انـدكى پيش و پس از عصر آن امام (ع ) انجام شده است شهيد اول , محقق حلى , حـسين بن عبدالصمد, ميرداماد و برخى ديگر براين باورند ((733)) يكى از معاصران براين عقيده پاى مى فشارد ومى گويد: ((اصلها تنها در روزگار امام صادق و واپسين ايام عصر پدرش امام باقر و نـخـستين ايام عصرفرزندش امام كاظم ـ عليهم السلام ـ تاليف شده اند)) ((734)) وى براى به كرسى نشاندن نظر خود پاره اى قراين را به كار مى گيرد ((735)) ولى به نظر نگارنده , اين قراين براى بيان اين مقصود كافى به نظر نمى رسد. شيخ آقابزرگ تهرانى مى كوشد تا اين دو عقيده را سازش دهد و ميان آن دو هماهنگى برقرار سازد او ابتدامى نويسد:. ((بطور قطع مى دانيم كه هيچ يك از اين اصلها پيش از دوران اميرالمؤمنين (ع ) و پس ازروزگار امـام عـسـكـرى تـالـيـف نشده , چون مقتضاى اصل بودن آنها همين است كه در روزگارامامان معصوم (ع ) تاليف شده باشند)). سپس مى افزايد:.
| | | |
