حديث دوم از همان باب، از حضرت ابى الحسن عليه السلام روايت كرده است كه نوشت منزه است كسى كه مانند او چيزى نيست، نه جسم است ونه صورت است.
حديث سوم از همان باب، از حضرت رضا (ع) روايت كرده است كه فرمود: خداى متعال پوشيده است بدون حجاب ومستور است بدون ساتر و شناخته شده است بدون ديدن، و موصوف است بدون صورت، و تعريف شده بدون جسم بودن، پروردگارى جز الله كبير متعال نيست.
حديث چهارم از همان باب، از حضرت ابى ابراهيم موسى بن جعفر(ع) روايت كرده است كه فرمود خداى تعالى چيزى شبيه او نيست، كدام ناسزا زشت تر از سخن كسى است كه پروردگار را به جسم بودن و داشتن صورت و اعضاء توصيف كند خداى تعالى از آن بسيار بالاتر است.
حديث پنجم از همان باب از اميرالمومنين روايت كرده است كه از آنحضرت سؤال شد: پروردگار ما پيش از آنكه آسمان و زمين را بيافريند كجا بود؟
فرمود: كجا بود سؤال از مكان است، خدا بود، و مكان نبود.
حديث ششم از همان باب، از حضرت صادق (ع) روايت كرده است كه در مورد كسى فرمود: واى بر او آيا ندانسته است كه جسم محدود و متناهى است و صورت محدود و متناهى است، هر گاه (چيزى) حد پذيرد زيادى و كمى به او راه دارد و هر چيزى كه زيادى و كمى به او راه دارد مخلوق است. راوى مى گويد گفتم پس (درباره خدا) چه گوييم فرمود: نه جسم است نه صورت است او به وجود آورنده جسم و صورت است، نه جزء دارد، و نه انتها دارد، و نه زياد و نه كم مى شود اگر (خدا) آن گونه كه مى گويند بود ميان آفريننده و آفريده شده، و پديد آورنده و پديد آمده، فرقى نبود، ولى او پديد آورنده است، و با آنچه آفريده و آن را جسم ساخته و به آن به صورت داده است فرق دارد.
زيرا چيزى همانند او نيست، و او همانند چيزى نيست.
حديث هفتم از همان باب از حضرت موسى بن جعفر(ع) روايت كرده است كه در مورد كسى فرمود: آيا او ندانسته كه جسم محدود است، و سخن، غير گوينده آنست، به خدا از اين گفتار تبرى مى كنم (خدا) نه جسم است، نه صورت است، تحديد نمى شود، هر چيزى غير او مخلوق است، همه چيزى با اراده و مشيت او به وجود آمده، بدون اينكه تامل در خاطر و سخن گفتن بزبان در ميان باشد.
و در كتاب (توحيد باب الكون والمكان، حديث دوم) از حضرت ابى الحسن الرضا(ع) روايت كرده كه فرمود: خداى تبارك و تعالى مكان را به وجود آورد بى آنكه مكانى باشد، و چگونگى را به وجود آورده بى آنكه چگونگى بوده باشد، تكيه او بر قدرت خويش است.
كسى كه روى سخن با او بود از جاى برخاست و بر سر آنحضرت بوسه زده گفت: شهادت مى دهم كه جز الله، خداى ديگرى نيست و محمد (ص) پيامبر اوست و على (ع) وصى پيامبر اوست و قيم است بر آنچه رسولخدا قيم بر آن بود و شما امامان راستين هستيد، و تو جانشين آنانى.
حديث پنجم از همان باب از اميرالمؤمنين روايت كرده است كه از آنحضرت سؤال شد: پروردگار ما پيش از آنكه آسمان و زمين را بيافريند كجا بود؟ فرمود: كجا بود سؤال از مكان است، خدا بود و مكان نبود.
حديث هفتم از همان باب از زراره روايت كرده است كه به حضرت ابوجعفر باقر عليه السلام گفتم: آيا خدا بود و چيزى نبود؟ گفت: آرى بود و چيزى نبود. پرسيدم: پس خدا كجا بود، حضرت تكيه داده بود راست نشست و فرمود: اى زراره محال گفتى، پرسيدى از مكان، آنگاه كه مكان نبود.

عموم قدرت خداى تعالى و بطلان اين سخن كه از او بلاواسطه جز يك معلول صادر نمى شود

ــــــــــــــــــــــــــــ
1- فاضل مقداد در كتاب «النافع يوم الحشر» ص 20 بعد از بيان عموم قدرت خداى متعال گويد: «برخى از حكما در آن مناقشه كرده اند و گفته اند خدا واحد است، و از واحد جز واحد صادر نمى شود، ثنويه نيز گفته اند خداى متعال قادر به شر نيست، و نظام نيز عقيده داشته كه خدا به قبيح قادر نيست، و بلخى عقيده داشته كه او بر عين مقدور ما قادر نيست، جبائيان نيز قدرت او را بر عين مقدور ما محال دانسته اند ـ تا آنجا كه گويد لازمه تعلق قدرت وقوع نيست، با اينكه قدرت خداى متعال عموم دارد آنچه از او صادر شده بعضى از مقدورات است، ولى اشاعره گفته اند كه قدرت بر همه، عموم دارد، و همه آنها از او صادر شده است»

قاعده «الواحد لايصدر منه الا الواحد»واثبات اينكه قاعده اقتضاء عدم صدورعالم از پروردگار متعال جز با واسطه را ندارد

برهان قاعده

صورت برهان با قياس استثنائى

صورت برهان با قياس اقترانى

تقريرهاى مختلف برهان

تقرير ابن سينا

تقرير بهمنيار

تقرير صاحب اسفار

تقرير علامه طباطبائى ره

تقرير ديگر

نتيجه قاعده

منشأ تعدد افعال نفس با وجود وحدت آن

........................
آنچه از كيفيت صدور افعال گوناگون از نفس انسانى براى تقريب كيفيت صدور كائنات از ذات مقدس پروردگار متعال بيان داشتيم مطلبى است كه در «اسفار» ج 6 ص 377 تذكر داده و گويد:
«بنگر به افعال مشاعر و قواى نفسانى انسان كه خداى تبارك و تعالى او را از حيث ذات و
صفت و فعل، مثال براى ذات و صفات و افعال خود آفريده است، بخوان سخن پروردگار متعال را«و فى نفسكم اقلا تبصرون» و سخن رسول اكرم ص كه فرمود «من عرف نفسه فقد عرف ربه» هركس خود را شناخت خدايش را شناخته است» باز در ج 8 ص 223 در بيان اينكه چگونه از نفس انسان با وحدتش افعال گوناگون سر مى زند گويد:
«صدور افعال مختلفه از نفس انسان با وجود وحدتش، مانند مسئله توحيد در افعال خداست، و قول حكما به ترتيب وجود، نمى تواند قول محققين حكما را كه موثر در جميع مخلوقات خداى تعالى است دفع كند»
حكيم سبزوارى در «حاشيه اسفار» ج 7 ص 204 تصريح كرده است كه «صاحب اسفار در بخش مربوط به نفس از اسفار، بمقتضاى قاعده كليه «الواحد لا يصدر منه الّا الواحد» وفانكروه و آنرا در مورد نفس انسان نقض كرده است»
لازمه اين نقض آنست، آنچه تو هم شده است كه مقتضاى قاعده الواحد است صحيح نيست پس روشن شد كه قاعده «الواحد لايصدر منه الى الواحد» توهم بعضى از فلاسفه را كه از بارى تعالى بلاواسطه جز عقل اول صادر نشده است ثابت نمى كند.

كفاية تعدد مفهوم در مبدء در صدور كثرت از آن

همه جهات خير و خصوصيات مقتضى افاضه وجودات براى باريتعالى حاصل است

نتيجه بررسى هاى گذشته

ــــــــــــــــــــــــــــ
1- مراد از اينكه گفته اند «بسيط الحقيقة كل الأشياء» همين است، نه آنچه العياُبالله توهم شود مراد اتحاد با اشياء بوحدت شخصيه است، تعالى الله من ذلك علواً كبيراً. شاهد بر حقيقت مراد آنها از اين گفتار استدلالى است كه بر آن كرده اند در «اسفار» ج 6 ص 111 گويد: وجود مطلق، همه اشياء است بنحو مبسوط تر، زيرا او فاعل و بوجود آورنده هر وجود مقيد و كمال آنست، مبدء هر فضيلت اولى به آن فضيلت است، پس منشأ همه اشياء و فياض آنها، واجب است كه همه آنها باشد بنحو عاليتر وبالاتر، همانگونه كه رنگ سياهى شديد در برگيرنده مراتب ضعيفه سياهى است كه در هر مرتبه ضعيف تر از آن بنحو مبسوط تر و گسترده تر، همچنين در مقدار زياد، همه مقدارهائى كه كمتر از ان هستند وجود دارد، نه كم و كاستى و محدوديت هاى آنها.
علامه طباطبائى قده نيز در «تعليقه اسفار» ج 6 ص 110 گويد: «هر هويتى كه صحيح است از آن چيزى سلب شود متحصل از ايجاب و سلب است، و هر چيزى كه چنين باشد مركب از ايجاب و سلب است، ايجاب يعنى ثبوت خودش، و سلب يعنى سلب ديگران از او عكس نقيض آن اينست: هر ذاتى كه حقيقت آن بسيط است چيزى از آن سلب نمى شود، يعنى «بسيط الحقيقة كل الاشياء و لكن مبادا غفلت شود، اين قضيه از قبيل قضيه حمل شايع مانند (زيد انسان است. يا زيد قائم است) نيست، زيرا در حمل شايع محمول با هر دو جنبه وجودى و عدمى كه ذاتش از آنها مركب است حمل مى شود.
اگر بر بسيط الحقيقه سائر اشياء كه ذات آنها مركب از وجود و عدم است حمل شود، لازم مى آيد چيزى كه آن را بسيط فرض كرده ايم مركب باشد، پس آنچه بر بسيط الحقيقه حمل مى شود فقط جنبه وجودى اشياء است (و وحدت شخصيه بازيد و عمرو و درخت و سنگ و غير آنها كه هر كدام از آنها مركب از حنبه وجودى و عدمى هستند در كار نيست)
بلكه معنى آن اينست: بسيط واجد هر كمال است و بر هر كمالى احاطه دارد،»
توضيح مطلب اينست: هر موجودى از موجودات عالم امكان داراى مرتبه اى از وجود است، كه بالاتر از آن مرتبه ديگر هست، حتى آن موجود كه وجود او از همه ممكنات بالاتر است وجودش ضعيفتر از وجود واجب الوجود است.
بديهى است كه مرتبه هر وجودى عين ذات اوست، پس اتحاد شخصى بين دو وجود كه هر كدام داراى مرتبه اى است غير از مرتبه اى كه ديگرى دارد محالست.
معنى اينكه مى گوئيم مرتبه عاليه مشتمل بر مرتبه پائين تر است اتحاد شخصى بين دو وجود نيست. و الا تناقض لازم مى آيد، كه مرتبه پائين تر از ديگرى عين آن بوده و پائين تر از آن نباشد.
بلكه معناى آن اينست كه آندو مانند نور قوى و نور ضعيف هستند كه بين آنها وحدت تشكيكى وجود دارد و نور قوى مشتمل بر مرتبه نور ضعيف است، لكن محالست كه آندو نور با حفظ درجه باهم متحد شوند، زيرا بديهى است كه يك نور يا قوى است يا ضعيف و محالست كه در آن واحد، هم قوى و هم ضعيف باشد.
وجودات نيز كه در شدت وضعف مراتب متفاوت دارند محالست كه با هم متحد باشند، چنين احتمالى قطعاً باطل است، زيرا بطور علنى برخلاف حس است، و ما بالبداهه حس مى كنيم كه وجود درخت غير وجود انسان و وجود انسان غير وجود اسب است، و هر كدام از درخت و انسان و اسب و غير آنها وجود عليحده دارد كه غير وجود سايرين است. و اما اينكه مى گوئيم عالم وجود دارد معنايش اين نيست كه عالم يك وجود واحد دارد، بلكه وجود عالم بمعنى وجود اجزاء عالم است، زيرا وجود كل، عين وجود اجزاء است و چون هر كدام از اجزاء داراى وجود عليحده است، پس عالم داراى يك وجود واحد نيست.
مطلب ديگر اينكه بسيط الحقيقه همانا وجود مطلق غيرمتناهى در شدت وجود است كه در آن شائبه عدم بحسب مراتب وجود نيست و شامل همه مراتب وجود مى باشد. بسيط الحقيقة وجود مطلق است، نه مطلق وجود.
مطلق وجود كه اعم از وجود مطلق و وجودات مقيده مى باشد بسيط الحقيقه نيست، زيرا مطلق وجود، صرف مفهوم است و حقيقت ندارد، آنچه حقيقت درارد مصاديق اوست. و حقيقت هر كدام از مصاديق آن از وجودات امكانيه، مركب از وجود و اعدامى است كه بر آن احاطه كرده است، زيرا هر يك از وجودات غيروجود واجب الوجود جلت عظمته مركب است از يك جهة وجودى كه مرتبه او از وجود است و يك جهة عدمى كه فاقد بودن سائر مراتب وجود فوق مرتبه اوست. بخلاف وجود واجب الوجود جلت عظمته كه در مرتبه غيرمتناهى است، و هيچ مرتبه اى از وجود از حيث جنبه وجودى از او سلب نمى شود.
 تنبيه
مغايرت وجودات عالم با وجود واجب الوجود بنحو مزايله و بيگانگى نيست، چنانچه در خطبه توحيد اميرالمؤمنين ع» آمده است: «مع كل شيىء لا بمقارنة و غير كل شىء لا بمزايلة» برهان نيز همين ر ا اقتضا مى كند، زيرا ذات وجود ممكنات تعلق و نياز به بارى تعالى است، نه اينكه چيزى است داراى نياز كه نياز خارج از ذات آن باشد، و الا لازم مى آيد در ذات خود بى نياز از بارى تعالى باشد كه در اينصورت وجود امكانى معلول علت و مخلوق خالق نخواهد بود. و چنين نيز نيست، نياز به خالق داخل در ذات آن باشد كه غير از نياز به خالق، شيئى ديگرى نيز در ذات آن باشد، زيرا لازم مى آيد در بعضى از ذات خود از بارى تعالى مستغنى باشد، بلكه ذات وجودات امكانيه جز محض تعلق و افتقار به خالق متعال نيست، و صرف تعلق و نياز به خداست.