مقدمه 
بسم الله الرحمن الرحيم
خطوط برجسته و طلايى تاريخ ملتها متعلق به كسانى است كه با حريت و آزادىزندگى گرده و عزت و شرافت خو را بر هرمال و منالى ترجيح داده اند، كسانى كه از جان ومال و مقام و خاندان گذشته اند اما تن به ذلت نداده اند، افتخار هر ملتى نيز به وجودچنين آزاد مردان است .
اديان الهى كه انسان را خليفه خدا و در روى زمين مى دانند ارزش والايى براى مقام راانسان قائل هستند بخصوص دين مقدس اسلام كه بالاترين ارج را براى مقام انسان واقعىمنظور داشته است .
و لقد كرمنا بنى ادم و حملناهم فى البر و البحر ⁽¹⁾
و ما فرزندان آدم را بسيار گرامى داشتيم و آنها را به مركب بر و بحر سوار كرديم ....
يعنى اين كرامت و شرافت و بزرگوارى را در سرشت و آفرينش او قرار داديم . كرامت وعزت و بزرگوارى جزئى از سرشت انسان است . اين است كه اگر انسان خود را آنچنانكه هست بيابد كرامت و عزت را مى يابد. ⁽²⁾
اسلام انسان مومن را عزيزتر از هر موجودى به شمار آورده .
امام كاظم عليه السلام فرمود:
... المومن اغز من الكبريت الاحمر ... ⁽³⁾
... مومن گرامى تر از ياقوت سرخ است ...
امام صادق عليه السلام فرمود:
المومن اعظم حرمه من الكعبه ⁽⁴⁾
احترام مومن از كعبه بيشتر است .
و به هيچ وجه به مومن اجازه نمى دهد كه خود را پست و با ذلت جلوه دهد و شرافت انسانىخود را پايمال كند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
ان الله فوض الى المومن كل شى ء الا اذلاله نفسه ⁽⁵⁾
همانا خداوند هر امرى را به مومن تفويض كرده اماذليل كردن نفس خود را به او اجازه نداده است .
امام على عليه السلام فرمود:
اكرم نفسك كل دنيه ... ⁽⁶⁾
نفس خويش را از هر كار پستى برتر و بالاتر بدار...
امام صادق عليه السلام فرمود:
... و لا تكن واهنا يحقرك من عرفك ... ⁽⁷⁾
... و شل و سست مباش كه هر كه تو را ببيند تحقير كند...
و از طرف ديگر توصيه و سفارش اكيد به حفظ عزت و كرامت .
امام كاظم عليه السلام فرمود:
ان اعظم الناس قدرا من لايرى الدنيا لنفسه خطرا ⁽⁸⁾
از همه مردم بلند مرتبه تر و عظيم القدرتر آن كسى است كه اگر تمام دنيا را يك طرفبگذارند او خودش و عزت و نفسش را بر تمام دنيا مقدم مى دارد.
يعنى حاضر نيست شرافت و كرامت خود را در مقابل اين كه تمام نعمتهاى دنيا را به اوبدهند لكه دار كند. در اين زمينه روايات فراوان است كه در بخشهاى بعد به برخى ازآنها اشاره خواهد شد.
حفظ شرافت و عزت نفس براى همه لازم است ، اما براى برخى از اصناف مردم لازمتر استكه در راس آنها نظاميان و حافظان مرز و بوم و آيين قرار دارند، چرا كه عزت آنان ، عزتملت و شرف و مجد آنان ، مجد و عظمت دين و آيين است .
فالجنود باذن الله حصون الرعيه و زين الولاه و عز الدين ... ⁽⁹⁾
علل و عوامل عزت  
در سخنان پيشوايان عزت ، مطالبى بسيار دربارهعلل و عوامل عزت وارد شده است ، ⁽¹⁰⁾ عواملى كه در سايه آنها مى توان فرد را درچارچوب سيره نبوى تربيت كرد، عواملى كه با تدارك آنها فرد عزيز و در نتيجهنفوذناپذير، محكم ، راسخ و شكست ناپذير مى شود. اكنون به مهمترين اينعلل اشاره مى شود.
اطاعت خدا
هيچ چيز چون بندگى و اطاعت از خدا آدمى را عزت نمى بخشد از پيام آور عزت روايت شدهاست كه فرمود:
ان ربكم يقول كل يوم : انا العزيز فمن اراد عز الدارين فليطع العزيز⁽¹¹⁾
خداوند هر روز ندا مى دهد كه من پروردگار عزيز شمايم ، و هر كه خواهان عزت دو جهاناست ، خداى عزيز را اطاعت كند.
اطاعت خدا ذره ناچيز و حقير را به بى نهايت عزيز و قوى مرتبط مى كند و از او موجودىسرافراز مى سازد.
از امير مومنان عليه السلام وارد شده است :
اذا طلبت العز فاطلبه بالطاعه ⁽¹²⁾
هرگاه خواهان عزت شدى ، آن را در اطاعت و فرمانبردارى خداى بجوى .
انسان خواهان عزت ، بايد آن را از خدا و به سبب اطاعت او بخواهد كه پيام آور عزت صلىالله عليه و آله به ابو امامه فرمود:
يا ابا امامه ! اعز امر الله ، يعزك الله ⁽¹³⁾
اى ابوامامه ، امر خدا را عزيز بدار تا خداوند تو را عزت بخشد.
عزيز داشتن امر خدا در اطاعت و فرمانبردارى اوست كه كليد عزت يابى است و هيچ چيزچون آن راهگشا به اين كمال نيست .
از اميرمومنان عليه السلام وارد شده است :
لا عز الا بالطاعه ⁽¹⁴⁾
هيچ عزتى نيست مگر به سبب اطاعت و فرمانبردارى (خداى ).
مادام كه اين رابطه ميان مخلوق و خالق هستى وجود دارد، و انسان در مدار اطاعت حق است ،عزت نيز هست و چون از اين عهد الهى خارج شود، جز ذلتى خفت بار بهره اى نخواهد داشت.
تقواى الهى
تقواى الهى پوششى است كه آدمى را مصون و محكم و استوار مى سازد و او را از آسيب وسستى و ناراستى حفظ مى كند.
راغب اصفهانى مى نويسد: تقوا از وقايه است و وقايه به معناى حفظ و نگهدارى چيزى است از هر چه كه به (محافظ) قرار دادن از آنچه بيم مىرود (بدان آسيب و زيان رساند).⁽¹⁵⁾
پيامبر عزت فرموده است :
من اراد ان يكون ان اعز الناس فليتق الله ⁽¹⁶⁾
هر كه مى خواهد كه با عزت ترين مردمان باشد، پس تقواى الهى پيشه كند.
تقواى الهى در ارجمندى آدمى چنان نقش آفرين است كه از امير مومنان عليه السلام واردشده است كه فرمود:
لا عز اعز من التقوى ⁽¹⁷⁾
هيچ عزتى عزت بخش تر از تقوا نيست .
تقوا سرافرازى مى آورد و پرده درى سرافكندگى ، تقوا راه مى نمايد و خودخواهى بهگمراهى مى كشاند تقوا ارجمند مى كند و گناه خوار مى سازد، تقوا آزاد مى كند ونافرمانى به اسارت در مى آورد، تقوا استوار مى سازد و نفسانيت فرو مى پاشد، و چهنيكو فرموده است امير بيان على عليه السلام :
التقوى تعز، الفجور تذل ⁽¹⁸⁾
تقوا عزت مى بخشد و تبهكارى ذليل مى سازد.
بنابراين نسبتى مستقيم و رابطه اى تنگاتنگ ميان تقوا و عزت وجود دارد و هر چه بر آنافزوده شود، اين فزونى مى يابد. تقواى الهى از چنان جايگاهى در عزت بخشىبرخوردار است كه پيشواى پرهيزگاران ، على عليه السلام درباره اش فرمود:
لاكرم اعز من التقوى ⁽¹⁹⁾
هيچ كرامتى چون تقوا، انسان را عزيزترين نمى سازد.
انقطاع
به ميزانى كه انسان به خدا تكيه مى كند و از غير خدا گسسته مى شود، به همان ميزانعزت مى يابد. زيرا عزت مختص اوست و جز با گسستن از غير خدا به دست نمى آيد. درخبرى مشهور آمده است كه جبرئيل امين خدمت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله رسيد و چنينگفت :
يا محمد! عش ما شئت فانك ميت و احبب من شئت فانك مفارقه ، واعمل ما شئت فانك مجزى به ، و اعلم ان شركالرجل قيامه بالليل ، و عزه استغناوه عن الناس ⁽²⁰⁾
اى محمد! هر چه مى خواهى زندگى كن ، اما مردم است ، هر كه را مى خواهى دوست بدار، اماجدايى است ، هر چه مى خواهى بكن ، اما جزاى آن را خواهى ديد، و بدان كه شرافت انساندر شب زنده دارى است و عزت او در بى نيازى از مردم .
اين آموزش انقطاع و عزت يافتن در سيره نبوى است . ارجمندى و بزرگى حقيقى در سايهگسستن از غير خدا به دست مى آيد.
لقمان حكيم فرزند خود را به انقطاع و قطع طمع مى خواند و در اين جهت تربيتمى كند:
پسرم ... اگر خواهان آنى كه همه عزت اين جهانى را داشته باشى ، از آنچه در دستمردم است قطع طمع كن كه پيامبران و راستكرداران به آنچه دست يافتند، منحصرا به سببقطع طمعشان بود.
اوصياى پيامبر كه جلوه هاى كامل عزت الهى در مدرسه پيامبرند به سبب انقطاع كاملشانبه كمال عزت رسيدند، و از همين روست كه در دعاى شعبانيه امير مومنان عليه السلام كهبنابر نقل ابن خالويه همه اوصياى پيامبر آن را مى خوانده اند. ⁽²¹⁾
چنين آمده است :
الهى هب لى كمال الانقطاع اليك ⁽²²⁾
خداى من ، مرا انقطاع كامل به سوى خود عطا فرما.
اولياى خدا از خود گسستند و به خدا پيوستند و به عزت رسيدند و شكست ناپذيرشدند. اين سنت خداست كه هر كس طمع خويش بميراند، به عزت دست يابد و عزتشپايدار ماند. از امام باقر عليه السلام روايت شده است كه فرمود:
اطلب بقاء العز باماته الطمع ⁽²³⁾
ماندگارى عزت را با ميراندن طمع بخواه .
تربيت نبوى به انقطاع مى خواند تا آدمى را از اسارت برهاند و بهكمال برساند. زيرا زندگى توام با آزادگى و عزت جز با انقطاع طمع فراهم نمىشود كه پيشواى آزادگان ، على عليه السلام فرموده است :
من اراد ان يعيش حرا ايام حياته فلا يسكن الطمع قلبه ⁽²⁴⁾
هر كس خواهان آن اس كه در دوران زندگى خويش آزادانه زيست كند، هرگز طمع را دردل خويش جايگزين نسازد.
ايمان
ايمان به خداوند و اعتقاد به وجود خالق و مدبر دانا و تواناى جهان ، بالاترين مجد وشرف را براى انسان به ارمغان مى آورد و در سر لوحه تمام مجدها و بزرگوارى هاىانسان قرار دارد.
من كان يريد العزه فلله العزه جميعا ⁽²⁵⁾
لله العزه و لرسوله و للمومنين ⁽²⁶⁾
امام صادق عليه السلام فرمود:
فالمومن يكون عزيزا و لايكون ذليلا ⁽²⁷⁾
مومن عزيز است و هرگز ذليل نمى شود.
جهاد
جهاد در راه خدا باعث سركوبى دشمنان انسانيت و موجب سرافرازى اسلام و عزت آيين است .تنها وسيله اى كه پيروان حق براى نزديكى به خداوند بدان دست مى يازند، ايمان بهخداوند و فرستاده او و جهاد در راه او، كه بالاترين مرتبه عزت در اسلام است :
و الجهاد فى سبيله فانه ذروه الاسلام ⁽²⁸⁾
و خداوند متعال جهاد را براى عزت اسلام قرار داده است :
و (افرض الله ) الجهاد عزا للاسلام ⁽²⁹⁾
و در حديث ديگر از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده است :
ذروه الاسلام الجهاد فى سبيل الله لايناله الا افضلهم ⁽³⁰⁾
رفيعترين چشم انداز اسلام ، جهاد در راه خداست كه جز بهترين مسلمانها به آن دست نيابند.
و در سخنى ديگر از رسول خدا صلى الله عليه و آله :
... ان الله تبارك و تعالى اعز امتى بسنابك خيلها و مراكز رماحها⁽³¹⁾
همانا خداوند تبارك و تعالى امتم را به سم ستوران و نوك نيزه ها و سنان ها عزيز وگرامى داشته است .
جهاد و پيكار در راه خدا نه تنها عزت براى كسانى است كه در آن شركت مى كنند بلكهبراى نسلهاى آينده نيز موجب عزت و شرافت است .
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
اغزوا تورثوا ابنائكم مجدا ⁽³²⁾
پيكار كنيد تا براى فرزندانتان مجد و بزرگوارى ميراث گذاريد.
امير مومنان و سرور مجاهدان در وصف جهاد مى فرمايد:
بعد از اعتقاد به اسلام ، اشرف اعمال جهاد است كه موجب قوام و استوارى دين است و اجرعظيم دارد و در عين حال با عزت و مناعت همراه است ... ⁽³³⁾
قرآن و اهل بيت
قرآن ، كتاب محكم الهى و اهل بيت عصمت و طهارت دومشعل فروزان هدايتند كه تمسك به هر دوى آنها و پيروى از دستوراتشان موجب سعادت وترك آنها يا يكى از اين دو موجب گمراهى و ضلالت است .
رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:
انى تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتىاهل بيتى ... ⁽³⁴⁾
روشن است كه راه يافته و سير كننده در صراط مستقيم عزيز است و آنكه از مسير سعادتمنحرف و گمراه گشته ، ذليل است .
اميرالمؤ منين عليه السلام درباره قرآن مى فرمايد:
ثم انزل عليه الكتاب نورا... و عزا لاتهزم انصاره و حقا لاتخذل اعوانه ... ⁽³⁵⁾
پس قرآن را بر او فرستاد، نورى كه چراغ آن فرو نميرد... و عزتى است كه يارنش راشكست و ناپايدارى نباشد و حقى كه ياورانش را زيان و خوارى نباشد.
امام صادق عليه السلام نيز در مورد اهل بيت و تبعيت از ايشان مى فرمايد:
معنا رايه الحق ، من تبعها لحق و من تاخر عنها غرق ، الاوبنا يدرك ترهكل مومن و بنا تخلع ربقه الذل عن اعناقكم و... ⁽³⁶⁾
پرچم حق با ماست ، هر كس از آن پيروى كند به او مى رسد و هر كسى عقب بماند غرق مىشود، همانا به وسيله ما خونبهاى هر مومنى (كه به ناحق كشته شد) گرفته مى شود وبه وسيله ما، طوق ذلت از گردنهاى شما برداشته مى شود.
اميرالمؤ منين عليه السلام در اين مورد مى فرمايد:
بنا اهتديتم الظلماء و بنا تسنمتم العليا ⁽³⁷⁾
به وسيله ما راه يافتيد در تاريكى و به وسيله ما بالا رفته و بر مرتبه بلند رسيديد.
اتحاد و اتفاق
يكى ديگر از عوامل بسيار مهم عزت و شرافت ملتها و اجتماعات ، همدلى ، هماهنگى و وحدتكلمه بين افراد آن جامعه مى باشد.
سخنان امير مومنان عليه السلام در نهج البلاغه ، نكات بسيار ارزنده اى را در اين موردآشكار مى سازد، از جمله در مورد عزت و نيرومندى عرب و جهت اسلام و اتحادشان مىفرمايد:
و العرب اليوم ، و ان كانوا قليلا، فهم كثيرون بالاسلام عزيزون بالاجتماع ⁽³⁸⁾
و عرب امروز اگر چه در شما اندكند اما با يكدلى و يك سخنى در اسلام عزيزند وبسيار.
و درباره امتهاى گذشته و سرنوشت آنها در حال اتحاد و اتفاق مى فرمايد:
پس بنگريد آنگاه كه گروهها فراهم بودند و همگان راه يك آرزو مى پيمودند چگونهمى آسودند و دلها راست بود و باهم ساز وار و دستها يكديگر را مددكار، شمشيرها بريارى هم آخته و ديده ها به يكسو دوخته و اراده ها در پى يك چيز تاخته . آيا مهترانسراسر زمين نبودند و بر جهانيان فرمانروايى نمى نمودند!؟
پس بنگريد كه پايان كارشان به كجا كشيد چون ميانشان جدايى افتاد...⁽³⁹⁾
كمالات روحى و صفات كمالى 
كمالات روحى و صفات كمالى از جمله عللى است كه نقش ايجاد و حفظ عزت را دارد، مادامكه انسان متصف به اين كمالات است ، عزيز است ، و با كمرنگ شدن اين صفات و روحياتعزت نيز كمرنگ مى شود.
از جمله اين صفات و كمالات مى توان به موارد زير اشاره كرد: ⁽⁴⁰⁾
انصاف
پاس داشتن عدل و داد و رعايت حق مردمان و با آنان به راستى رفتار كردن ،⁽⁴¹⁾ از جملهامورى است كه عزت آدمى را پايدار مى كند و افزون مى سازد. از امام محمد باقر عليهالسلام روايت شده است كه گفت : امير مومنان عليه السلام در ضمن سختى فرمود:
الا انه من ينصف الناس من نفسه لم يزده الله الا عزا ⁽⁴²⁾
بدانيد هر كه از خود به مردم انصاف دهد، خداوند جز عزتش نيفزايد.
قيام به حق و گرفتن حق
مادام كه انسان براى حق برخيزد و در برپايى حق بكوشد در عزت خداست و خداوند از هركه اقامه حق و داد كند خوارى ببرد و لباس ارجمندى و بزرگى بر تنش كند. از امامعسكرى عليه السلام چنين نقل شده است :
ما ترك الحق عزيز الا ذل ، و لا اخذ بهذليل الا عز ⁽⁴³⁾
هيچ عزيزى حق واننهاد مگر آنكه خوار شد، و هيچ خوارى اقامه حق نكرد مگر آنكه عزيز شد.
در گذشتن در عين قدرت و بخشش و پيوند
بزرگوارى و گذشت و بخشش از جمله امورى است كه عزت آفرين است و هر چه اين كلماتدر انسان افزون شود بر عزتش افزون مى شود. پيامبر بزرگوار و ارجمند اسلامفرموده است :
عليكم بالعفو، فان العفو لا يزيد العبد الا عزا، فتعافوا يعزكم الله ⁽⁴⁴⁾
بر شما باد به گذشت كه گذشت كردن جز بر عزت بنده نمى افزايد، پس از يكديگردر گذريد تا خدا شما را عزيز كند.
همچنين شيخ طوسى (ره ) به اسناد خود روايت كرده است كه آن حضرت فرمود:
من عفا عن مظلمه ابدله الله بها عزا فى الدنيا و الاخره ⁽⁴⁵⁾
آن كه از ستمى گذشت كند، خداوند در عوض آن به او عزت دنيا و آخرت بخشد.
جابر از امام باقر عليه السلام روايت كرده است كه فرمود:
ثلاث لايزيد الله بهن المرء المسلم الاعزا: الصفح عمن ظلمه ، و اعطاء من حرمه ، والصله لمن قطعه ⁽⁴⁶⁾
سه چيز است كه خداوند به وسيله آنها جز عزت انسان مسلمان را نيفزياد: گذشت از كسىكه به او ستم روا داشته ، و بخشيدن آن كه او را محروم ساخته ، و پيوند با آن كه از اوبريده است .
فرو خوردن خشم
آن كه بر وجود خود قاهر است و خشم خود را فرو مى خورد به عزت الهىنايل مى شود. از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه فرمود:
ما من عبد كظم غيظا الا زاده الله عزوجل عزا فى الدنيا و الاخره : و قدقال الله عزوجل : (و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين ) و اثابهالله مكان غيظه ذلك ⁽⁴⁷⁾
هيچ بنده اى خشمى را فرو نخورد، مگر آنكه خداىعزوجل عزت او را در دنيا و آخرت بيفزايد؛ و همانا خداىعزوجل فرموده است : و آنان كه فروخوردگان خشم و در گذرندگان از مردمند، و خدانيكوكاران را دوست دارد. و خدا به جاى فرو خوردن خشمش او را چنين پاداش مى دهد.
صبر و استقامت
صبر و استقامت از مهمترين علل به وجود آورنده و پايدارنده عزت است . صبر در برابرگناه ، صبر در طاعت خدا، صبر در مصيبتها و صبر در برابرمال و مقام و خود را حفظ كردن آدمى را محكم و استوار مى كند.