حـتـى كـارشـان بـه جائى مى رسد كه در برابر پروردگار اظهار وجود مى كنند و دم ازاستقلال مى زنند و مى گويند: آنچه را پيدا كرده ايم به ابتكار و هوش سرشار و خلاقيتو استعداد و اطلاعات بى نظير خودمان بوده است .
و ديـديـم سـرانـجـام ايـن گـونـه مـغـروران تـبـهـكـار بـه كجا مى رسد؟! اگر قارون بااطـرافـيـانـش و تـمـام ثـروتـش بـه قـعـر زمـيـن فـرو رفـت و نـابـود شـد ديـگـران بـهاشـكـال ديـگـرى نـابـود مـى شـونـد، و گـاه حـتـى زمـيـن ، ثـروتـشـان را بـهشـكـل ديـگـرى مـى بـلعـد، يـعـنـى ثـروتـهـاى عـظـيـم خـود راتـبـديـل به كاخها، باغها و زمينهائى مى كنند كه هرگز از آن استفاده نخواهند كرد، و گاهحـتـى امـوال خـود را مـى دهـنـد و زمـيـنـهـاى بـايـر و مـوات را خـريـدارى مـى كـنـنـد، به اينخـيـال كـه آن را تـقـسـيـم كـرده و بـه قـيمتهاى گزافى بفروشند و به اين ترتيب ، زمينثروتشان را مى بلعد!.
ايـن گـونـه افراد سبك مغز، چون راهى براى خرج كردن ثروت عظيم خود پيدا نمى كنندرو به سوى ارزشهاى خيالى مى آورند، مجموعه اى از كاسه كوزه هاى شكسته قديمى را،به عنوان عتيقه هاى گرانبها!، و گاه مجموعه اى از تابلوهاى بيرنگ و يا حتى مجموعه اىاز تـمـبـرهاى پستى ، اسكناسها و مانند آن كه متعلق به سالها و يا قرون گذشته است ،به عنوان باارزشترين كالاها در قصر و كاخ خود جمع آورى مى كنند كه اگر به دقت بهآنها نگاه كنيم گاهى مى بينيم جاى آنها فقط در زباله دان است !.
آنـهـا ايـن زندگى تجملى و تخيلى را در حالى فراهم آورده اند كه در شهر و ديار آنها وگاه در همسايگى ديوار به ديوارشان افراد محرومى هستند كه شب گرسنه مى خوابند، وعجب اينكه چنان وجدان آنها تحليل رفته كه حتى كمترين
ناراحتى از اين وضع احساس نمى كنند!
گـاه حـيوانات آنها داراى مرفه ترين زندگى هستند، و حتى از معلم و پزشك و دارو بهرهمـى گـيرند، در حالى كه انسانهاى مظلومى در نزديكى آنها در بدترين شرائط زندگىمـى كـنند، و يا در بستر بيمارى ناله سرداده اند، نه پزشكى بر بالين آنها حاضر مىشود و نه قطره دوائى .
تـمـام اين بحثها گاه درباره افراد معينى در يك جامعه است و گاه درباره يك كشور، يعنىيـك كـشـور قـارونى مى شود در مقابل ديگر كشورهاى دنيا! همانگونه كه در عصر خود درمورد كشورهائى همچون آمريكا و بسيارى از ممالك اروپائى مى بينيم .
آنـهـا مجلل ترين زندگى را به قيمت استثمار مردم جهان سوم و كشورهاى فقير و تهيدستبـراى خـود فراهم ساخته اند، به طورى كه گاه مواد غذائى اضافى آنها كه به زبالهدانها ريخته مى شود اگر بطور صحيحى جمع آورى مى شد براى تغذيه مليونها انسانگرسنه كافى بود.
اينكه مى گوئيم كشورهاى فقير نه اين است كه حقيقتا فقير باشند اينها در حقيقت دزد زده وغـارت شـده انـد، گاهى بهترين و گرانبهاترين منابع زير زمينى در اختيار آنها است ، امااين ابر غارتگران همه را مى برند و آنها را بر خاك سياه مى نشانند.
ايـنـهـا قارونهاى زالو صفتى هستند كه پايه هاى كاخ بيدادگرى خود را بر ويرانه هاىكـوخـهـاى مـسـتـضـعـفـيـن بنا نهاده اند، و تا مستضعفين جهان دست به دست هم ندهند و آنها راهمچون قارون به قعر زمين نفرستند اوضاع دنيا به همين صورت خواهد بود، آنها باده مىنـوشـنـد و خـنـده مـسـتـانـه سـر مـى دهـنـد، و ايـنـهـا بـايـد زانـوى غـم دربغل گيرند و گريه كنند!
2 - قارون اين ثروت را از كجا آورده بود.
جـالب ايـنـكه از آيه 23 و 24 سوره مؤ من به خوبى استفاده مى شود كه رسالت موسى(عـليـه السـلام ) از آغـاز هـم بـراى مـبـارزه با سه كس ‍ بود: فرعون ، وزيرش هامان ، وثـروتمند مغرور قارون : و لقد ارسلنا موسى باياتنا و سلطان مبين الى فرعون و هامانو قـارون فـقـالوا سـاحـر كـذاب : (مـا مـوسـى را بـا آيـات خـود ودلائل و مـعـجـزات روشـنـى فـرسـتـاديم به سوى فرعون و هامان و قارون و همگى گفتندموسى ساحر دروغگوئى است ).
از اين آيه استفاده مى شود كه او همكار فرعونيان بود و در خط آنها، و در تواريخ نيز مىخـوانـيـم كـه او از يـكـسـو نـمـايـنـده فـرعـون در بـنـىاسرائيل بود و از سوى ديگر خزانه دار گنجهاى فرعون .
و ايـنـجـا اسـت كـه پـرونـده قـارون روشـنـتـر مـى شـود: فـرعـون بـراى ايـنـكـه بـنـىاسرائيل را به زنجير كشد و تمام هستى آنها را غارت كند يك نفر مرد منافق حيله باز و بهانـدازه كـافـى بـيـرحـم ، از مـيان بنى اسرائيل برگزيد و زمام اختيار آنها را به دست اوسـپـرد، تـا بـه نـفـع دستگاه جبارش آنها را استثمار كند و بر خاك سياه بنشاند، و از اينرهگذر ثروت كلانى نيز براى خود كسب كند.
قـرائن نـشان مى دهد كه بعد از نابودى فرعونيان مقدار عظيمى از ثروت و گنجهاى آنهادر دسـت قـارون مـانـد، و مـوسـى (عـليـه السـلام ) تـا آن زمـانمـجـال اين را پيدا نكرده بود كه اين ثروت بادآورده فرعونى را به نفع مستضعفان از اوبگيرد.
بـه هـر حـال خـواه او اين ثروت را در عصر فرعون پيدا كرده باشد، و يا از طريق غارتگنجهاى او، و يا به گفته بعضى از طريق علم كيميا، و آگاهى بر فنون
تـجـارت سـالم ، يـا آشـنـائى بـه اصـول استثمار مستضعفان ، هر چه بود قارون بعد ازپـيـروزى مـوسـى بـر فـرعـونـيـان ايـمـان اخـتيار كرد، و به سرعت تغيير چهره داد و بازبـردستى خاصى كه ويژه اين گروه است خود را در صف قاريان تورات و آگاهان بنىاسرائيل جا زد، در حالى كه بعيد است ذره اى ايمان در چنين قلبى نفوذ كند.
سـرانـجـام هـنـگامى كه موسى (عليه السلام ) تصميم گرفت زكات از او بگيرد پرده ازچـهـره اش كنار رفت ، و قيافه زشت و منحوسى كه در پشت ماسك فريبنده ايمان داشت برهمگان ظاهر شد، و ديديم كه اين مرد منافق عاقبت كارش به كجا منتهى گشت ؟
3 - موضع اسلام در برابر مساءله ثروت
نـبـايـد از آنـچـه گـفـتـيـم ايـن چـنـيـن اسـتـنـبـاط شـود كـه اسـلام در بـرابـرمال و ثروت موضع منفى دارد و با آن مخالف است ، نبايد تصور كرد كه اسلام ، فقر رامى پسندد و دعوت به فقر مى كند و آن را وسيله كمالات معنوى مى داند.
بـلكـه بـه عـكس اسلام به عنوان يك وسيله مؤ ثر و كارساز روى آن تكيه مى كند در آيه180 سوره بقره از (مال ) تعبير به (خير) شده است .
و در حـديـثى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم : نعم العون الدنيا على طلب الاخرة :(دنيا كمك خوبى است براى رسيدن به آخرت ).
بـلكـه آيـات مـورد بـحـث كـه شـديـدترين مذمت را از قارون ثروتمند مغرور مى كند شاهدگـويـائى بـر اين موضوع است ، منتها اسلام ثروتى را مى پسندد كه بوسيله آن ابتغاءدار آخرت و طلب سراى ديگر شود، چنانكه دانشمندان
بنى اسرائيل به قارون گفتند: و ابتغ فيما آتاك الله الدار الاخرة .
اسـلام ثـروتـى را مـى پـسندد كه در آن (احسن كما احسن الله اليك ) و نيكى به همگانباشد.
اسـلام ثروتى را مدح مى كند كه در آن لا تنس نصيبك من الدنيا تحقق يابد بالاخره اسلامثـروتـى را خـواهـان اسـت كـه مـايـه فـسـاد در زمـين و فراموش كردن ارزشهاى انسانى وگـرفـتـار شـدن در مـسـابـقـه جـنـون آمـيـز (تـكـاثـر) نـگـردد، و انـسان را به (خودبرتربينى ) و (تحقير ديگران ) و حتى رؤ ياروئى با پيامبر خدا نكشاند.
وسـيـله اى بـاشـد بـراى اسـتفاده همگان ، براى پر كردن خلاهاى موجود اقتصادى ، براىمرهم نهادن بر زخمهاى جانكاه محرومان ، و براى رسيدن به نيازها و مشكلات مستضعفان .
عـلاقـه بـه چنين ثروتى با چنين هدفهاى مقدسى علاقه به دنيا نيست ، علاقه به آخرتاسـت ، چـنـانـكـه در حديثى مى خوانيم يكى از ياران امام صادق (عليه السلام ) خدمتش آمد وشـكـايـت كـرد كه ما دنبال دنيا هستيم و به آن علاقمنديم (از اين مى ترسيم كه دنياپرستباشيم ).
امـام (كـه پـاكـى و تـقـواى آن مـرد را مى دانست ) فرمود: با اين ثروت دنيا چه مى خواهىانـجـام دهـى ؟ در پـاسـخ عـرض كـرد: هـزيـنـه خـود و خـانـواده ام را تـهـيـه كـنـم ، و بـهخـويـشـاوندانم كمك نمايم ، در راه خدا انفاق كنم ، و حج و عمره بجا آورم امام فرمود: ليسهذا طلب الدنيا هذا طلب الاخرة : (اين ، دنياطلبى نيست اين طلب آخرت است ).
و از ايـنـجـا فـاسـد بـودن عـقيده دو گروه : گروهى از مسلمان نماهاى بيخبر از تعليماتاسـلام كـه اسـلام را حـامـى مـسـتـكبران معرفى مى كنند و گروهى از دشمنان مغرض كه مىخواهند چهره اسلام را دگرگون نشان داده و آن را ضد ثروت و طرفدار
فقر نشان دهند، روشن مى شود.
اصولا يك ملت فقير، نمى تواند آزاد و سربلند زندگى كند.
فقر وسيله وابستگى است .
فقر مايه روسياهى در دنيا و آخرت است .
و فقر انسان را به گناه و آلودگى دعوت مى كند.
هـمـانـگونه كه در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : غنى يحجزك عن الظلمخير من فقر يحملك على الاثم : (بى نيازى كه تو را از تجاوز به حق ديگران باز دارداز فقرى كه تو را وادار به گناه كند بهتر است ).
جوامع اسلامى بايد بكوشند هر چه بيشتر، غنى و بى نياز گردند، به مرحله خودكفائىبـرسـنـد و روى پـاى خـود بـايـسـتـنـد و شـرف و عـزت واسـتـقـلال خـود را بـر اثـر فـقـر، فـداى وابـسـتـگـى بـه ديـگـران نـكـنـنـد و بدانند خطاصيل اسلام اين است .
آيه و ترجمه

ترجمه :
83 - (آرى ) ايـن سراى آخرت را تنها براى كسانى قرار مى دهيم كه اراده برتريجوئىدر زمين و فساد را ندارند، و عاقبت نيك براى پرهيزكاران است .
84 - كسى كه كار نيكى انجام دهد براى او پاداشى بهتر از آن است و به كسانى كه كاربدى انجام دهند مجازاتى جز اعمالشان داده نمى شود.
تفسير:
نتيجه سلطه جوئى و فساد در ارض
بـعـد از ذكـر ماجراى تكان دهنده ثروتمند جنايتكار و مستكبر يعنى قارون ، در نخستين آيهمورد بحث بيانى آمده است كه در حقيقت يك نتيجه گيرى كلى از اين ماجرا است ، مى فرمايد:
(سـراى آخرت را براى كسانى قرار مى دهيم كه نه اراده برترى جوئى در زمين دارند،و نـه فـسـاد مـى كـنند) (تلك الدار الاخرة نجعلها للذين لا يريدون علوا فى الارض و لافسادا).
نه تنها برترى جوى و مفسد نيستند كه اراده آن را نيز نمى كنند، قلبشان
از اين امور پاك ، و روحشان از اين آلودگيها منزه است .
آنـچـه سـبـب مـحـرومـيـت انسان از مواهب سراى آخرت مى شود در حقيقت همين دو است ، برترىجـوئى (استكبار) و (فساد در زمين ) كه همه گناهان در آن جمع است ، چرا كه هر چه خدااز آن نـهـى كـرده حـتـمـا بـر خـلاف نـظـام آفـريـنـش انـسـان وتكامل وجود بوده ، بنابراين ارتكاب آن نظام زندگى او را بر هم مى زند لذا مايه فساددر زمين است .
حتى مساءله (استعلاء) و برترى جوئى خود يكى از مصاديق (فساد در ارض ) است، ولى اهميت فوق العاده آن سبب شده است كه بالخصوص مطرح گردد.
در شـرح حال و سرنوشت قارون ديديم آنچه مايه بدبختى و هلاك و نابودى او شد هماناستكبار و برتريجوئى بود.
در روايـات اسـلامـى مـخـصـوصـا روى ايـن مـساءله بسيار تكيه شده است ، تا آنجا كه درحـديـثـى از امـيـر مـؤ مـنـان عـلى (عـليـه السـلام ) مـى خـوانـيـم : انلرجـل ليـعـجـبـه ان يـكـون شـراك نـعـله اجـود مـن شـراكنـعل صاحبه فيدخل تحتها!: (گاه مى شود كه انسان از اين لذت مى برد كه بند كفش اواز بـنـد كـفـش دوسـتـش بـهـتـر بـاشـد و بـه خـاطـر هـمـيـنداخل تحت اين آيه مى شود، (چرا كه اينهم شاخه كوچكى از برتريجوئى است !).
جـالب ايـنـكـه صـاحـب تـفـسـيـر (كشاف ) بعد از ذكر اين حديث جمله اى مى گويد كه :(بعضى از طمعكاران علو را در آيه مورد بحث به فرعون مى زنند به مقتضى ان فرعونعـلا فـى الارض (قـصـص - 4) و فـسـاد را بـه قـارون بـه مقتضاى و لا تبغ الفساد فىالارض (قـصـص ‍ - 77) و مـى گـويـنـد كـسـى كـهمـثـل فـرعـون و قارون نباشد بهشت و سراى جاويدان از آن او است ، و به اين ترتيب تنهافـرعـون و قـارون و امـثـال اين دو را از بهشت بيرون مى فرستند، و بقيه را از آن خود مىدانند! اينها
جمله و العاقبة للمتقين كه در ذيل اين آيه آمده است مورد دقت قرار نداده اند، آنگونه كه على(عليه السلام ) در آن دقت فرموده ).
مطلبى را كه بايد بر اين سخن بيفزائيم اين است كه اين گروه حتى در شناخت فرعون وقارون گرفتار اشتباه شده اند، چرا كه فرعون هم علو در ارض كرد و هم مفسد بود (انهكان من المفسدين ) (قصص - 4) و قارون نيز فساد در زمين كرد و هم علو و برترى جوئىبه مقتضاى (فخرج على قومه فى زينته ) (قصص - 79).
در حـديـث ديـگـرى از امـيـر مـؤ مـنـان على (عليه السلام ) چنين آمده است كه به هنگام خلافتظـاهرى شخصا در بازارها قدم مى زد، گم شده ها را راهنمائى مى كرد، ضعيفان را كمك مىنـمـود و از كـنـار فـروشندگان و كسبه رد مى شد و اين آيه را براى آنها مى خواند: تلكالدار الاخرة نجعلها للذين لا يريدون علوا فى الارض و لا فسادا، سپس مى فرمود: نزلتهـذه الايـة فـى اهـل العـدل و التـواضـع مـن الولاة ، واهـل القـدرة مـن النـاس : (ايـن آيـه در بـاره زمـامـدارانعـادل و مـتـواضـع و هـمـچـنـيـن سـايـر قـدرتـمـنـدان از تـوده هـاى مـردمنازل شده است ).
يـعـنـى هـمـانگونه كه من حكومت را وسيله برتريجوئى خودم قرار نداده ام شما نيز نبايدقـدرت مـالى خـود را وسـيـله سـلطـه بـر ديگران قرار دهيد كه سرانجام و عاقبت نيك از آنگروهى است كه نمى خواهند برتريجوئى و فساد كنند.
همانگونه كه قرآن در پايان آيه مورد بحث مى فرمايد: (و عاقبت از آن پرهيزكاران است) (و العاقبة للمتقين ).
(عاقبت ) به مفهوم وسيع كلمه ، سرانجام نيك ، پيروزى در اين جهان ،
بـهـشـت و نـعـمـتـهايش در جهان ديگر است ، ديديم كه قارونها و فرعونها چه عاقبتى پيداكردند با اينكه قدرت آنها بى نظير بود؟ چون تقوى نداشتند به دردناكترين سرنوشتمبتلا شدند.
سـخـن را در بـاره ايـن آيـه بـا حـديـثـى كـه از امـام صـادق (عـليـه السـلام )نـقـل شده پايان مى دهيم و آن اينكه هنگامى كه امام (عليه السلام ) اين آيه را تلاوت نمودشروع به گريه كرد و فرمود: ذهبت و الله الامانى عند هذه الاية : (با وجود اين آيه همهآرزوهـا بـر بـاد رفـتـه اسـت )! و دسـتـرسـى بـه سـراى آخـرتمشكل است !.
بـعـد از ذكـر ايـن واقـعيت كه سراى آخرت و نعمتهايش از آن سلطه جويان و مستكبران نيستبلكه مخصوص پرهيزكاران متواضع و حق طلب است ، در دومين آيه مورد بحث به بيان يكقـانـون كـلى كـه آمـيـزه اى اسـت از (عـدالت ) و(تـفـضـل ) در مورد پاداش و كيفر پرداخته مى گويد: (كسى كه كار نيكى انجام دهد،پاداشى بهتر از آن دارد) (من جاء بالحسنة فله خير منها).
ايـن هـمـان مـرحـله (تـفـضـل ) اسـت يعنى خداوند همچون مردم تنگ چشم نيست كه به هنگامرعـايـت عـدالت ، سـعـى مـى كـنـنـد مـزد و پـاداش درسـت بـه انـدازهعـمـل بـاشـد او گـاهـى ده برابر و گاه صدها برابر و گاه هزاران برابر، از لطف بىكرانش پاداش عمل مى دهد، و حداقل آن همان ده برابر است ، چنانكه در آيه 160 سوره انعاممـى خـوانيم : من جاء بالحسنة فله عشر امثالها، و حداكثر آن را تنها خدا مى داند كه گوشهاى از آن در مورد انفاق در راه خدا، در آيه 261 سوره بقره آمده است .
البـتـه ايـن مـضـاعـف سـاخـتـن اجـر و پـاداش بـى حـسـاب نـيـست ، بستگى به ميزان پاكىعـمـل و اخـلاص و حـسـن نـيـت و صـفـاى قـلب دارد، ايـن مـرحـلهتفضل الهى درباره
نيكوكاران سپس به ذكر مجازات بدكاران پرداخته ، مى گويد (به كسانى كه كار بدكـنـنـد مجازاتى جز اعمالشان داده نمى شود)! (و من جاء بالسيئة فلا يجزى الذين عملواالسيئات الا ما كانوا يعملون ).
و ايـن مـرحـله (عـدل ) پـروردگار است ، چرا كه ذره اى بيش از آنچه انجام داده اند كيفرنمى شوند.
جـالب ايـن اسـت كـه مـى گـويـد: اعمال خود آنها كيفر آنها است ، يعنى اين عملشان كه طبققـانـون بـقاء موجودات در عالم هستى ، آثارش ‍ چه در درون جان ، و چه در بيرون ، در اينعـالم بـاقى مى ماند و در قيامت كه روز آشكار شدن پنهانيها (يوم البروز) است در شكلىمناسب خود تجسم مى يابد و با گنهكاران همراه خواهد بود و آنها را شكنجه و آزار مى دهد.
در اينجا سه سؤ ال وجود دارد كه بايد به آنها پاسخ گفت :
1 - چرا سيئة در اين آيه دو بار تكرار شده است ؟
مـمـكـن اسـت دليـلش ايـن بـاشد كه قرآن مى خواهد روى اين مطلب تكيه كند كه در برابر(سـيـئات ) كـيـفرى جز همان عمل را كه انجام داده اند دامنشان را نمى گيرد. و به تعبيرديگر (خود كرده را تدبير نيست ).
2 - آيـا (حـسـنـه ) در آيـه فـوق ايـمـان و تـوحـيـد را نـيـزشـامـل مـى شود؟ اگر چنين است معنى اين جمله كه مى گويد بهتر از آن را پاداش ‍ آن قرارمى دهيم چيست ؟ مگر چيزى بهتر از آن پيدا مى شود كه پاداش آن باشد؟
در پـاسـخ مى گوئيم بدون ترديد حسنه معنى وسيعى دارد و هم برنامه هاى اعتقادى و همگـفـتار و هم اعمال خارجى را شامل مى شود، و اما بهتر از اعتقاد به توحيد رضا و خشنودىپـروردگـار اسـت كـه پـاداش نـيـكـوكـاران مى باشد چنانكه در آيه 72 سوره توبه مىخوانيم : و رضوان من الله اكبر: (خشنودى خدا از هر پاداشى برتر است ).
3 - چرا (حسنه ) در آيه فوق به صورت مفرد است و (سيئات ) به صورت جمع ؟
بعضى معتقدند اين تفاوت تعبير اشاره به فزونى گنهكاران و كمى نيكو كاران است .
ايـن احتمال نيز وجود دارد كه حسنات در حقيقت توحيد، خلاصه مى شوند و تمام حسنات بهريشه توحيد باز مى گردد، در حالى كه سيئات به ريشه شرك باز مى گردد كه مركزپراكندگى و تشتت و تعدد و كثرت است .
آيه و ترجمه

ان الذى فـرض عـليـك القـران لرادك الى مـعـادقل ربى اءعلم من جاء بالهدى و من هو فى ضلال مبين(85) و ما كنت ترجوا اءن يلقى اليك الكتاب الا رحمة من ربك فلا تكونن ظهيرا للكافرين(86) و لا يصدنك عن ايات الله بعد اذ اءنزلت اليك و ادع الى ربك و لا تكونن من المشركين(87) و لا تـدع مـع الله الهـا ءاخـر لا اله الا هـو كـل شـى ء هـالك الا وجـهـه له الحـكـم و اليـهترجعون(88)

ترجمه :
85 - آن كـس كـه قـرآن را بـر تـو فـرض كـرد تـو را بـه جـايـگـاهت (زادگاهت ) بازمىگـردانـد بـگو پروردگار من از همه بهتر مى داند چه كسى (برنامه ) هدايت آورده ، و چهكسى در ضلال مبين است ؟
86 - تـو هـرگـز امـيـد نـداشـتـى كـه ايـن كـتـاب آسمانى به تو القا گردد، ولى رحمتپروردگارت چنين ايجاب كرد، اكنون كه چنين است هرگز از كافران پشتيبان مكن .
87 - هـرگـز تـو را از آيـات خـداونـد بـعـد از آنـكـه بـر تـونازل شد باز ندارند، به سوى پروردگارت دعوت كن ، و از مشركان مباش .
88 - و مـعبود ديگرى را با خدا مخوان كه هيچ معبودى جز او نيست ، همه چيز جز ذات پاك اوفانى مى شود، حاكميت از آن اوست و همه به سوى او بازمى گرديد.
شان نزول :
جـمـعـى از مـفـسـريـن شـاءن نـزولى بـراى نـخـسـتـيـن آيـه فـوق از ابـن عـبـاسنقل كرده اند كه مضمونش چنين است :
هنگامى كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به قصد هجرت از (مكه ) به سوى(مدينه ) مى آمد به سرزمين جحفه كه فاصله چندان زيادى از مكه ندارد رسيد، به يادمـوطـنش (مكه ) افتاد، شهرى كه حرم امن خدا است و خانه كعبه كه قلب و جان پيامبر باآن پيوند ناگسستنى داشت در آنجا است ، آثار اين شوق كه با تاءثر و اندوه آميخته بوددر چـهـره مـبـاركـش نـمـايـان گـشـت ، در ايـنـجـا پـيـك وحـى خـداجـبـرئيـل نـازل شـد و پـرسـيـد آيـا به راستى به شهر و زادگاهت اشتياق دارى ؟ پيامبرفرمود: آرى ، جبرئيل عرض كرد: خداوند اين پيام را براى تو فرستاده : ان الذى فرضعليك القرآن لرادك الى معاد (آن كس كه اين قرآن را بر تو فرض كرده است تو را بهسرزمين اصليت بازمى گرداند)
و مـى دانيم اين وعده بزرگ سرانجام تحقق يافت و پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله وسـلّم ) پيروزمندانه با ارتشى نيرومند و قدرت و عظمت فراوان به مكه بازگشت ، و حرمامن خدا بدون جنگ و خونريزى به او تسليم شد.
بنابراين آيه فوق يكى از پيشگوئيهاى اعجازآميز قرآن است كه
چـنـيـن خـبـرى را بـه طور قطع و بدون هيچ قيد و شرط بيان كرده و بعد از مدت كوتاهىتحقق يافت .
تفسير:
وعده بازگشت به حرم امن خدا
ايـن آيـات كه آخرين آيات سوره قصص است پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )را مـخـاطـب سـاخـتـه ، و بـه دنـبال بيان گوشه هائى از زندگى موسى بن عمران (عليهالسـلام ) و مـبـارزه او با فرعونيان بشارتى به پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله وسلّم ) و دستورالعملهاى مؤ كدى به او مى دهد.
گـفـتـيم : نخستين آيه از اين آيات طبق مشهور در سرزمين (جحفه ) در مسير پيامبر (صلىاللّه عـليـه و آله و سـلّم ) به سوى مدينه نازل شد، او مى خواهد به يثرب برود و آن را(مـديـنـة الرسـول ) كـنـد، هـسـتـه اصـلى حـكـومـت اسـلامـى را در آنـجـاتـشـكـيـل دهـد و اسـتـعـدادهـاى نـهـفـتـه را شكوفا سازد، و آنجا را پايگاه و سكوئى براىدسـتـيـابـى بـه حـكـومـت گـسـتـرده الهـى و اهـدافـش قـرار دهـد، امـا بـا ايـنحال عشق و دلبستگى او به مكه سخت او را آزار مى دهد و دورى از اين حرم امن الهى براى اوبسيار ناگوار است .
ايـنجا است نور وحى به قلب پاكش مى تابد و بشارت بازگشت به سرزمين ماءلوف رابـه او مـى دهـد، و مـى گـويـد: (هـمـان كـسى كه قرآن را بر تو فرض كرد تو را بهجايگاه و زادگاهت باز مى گرداند) (ان الذى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد).
غـم مـخـور همان خدائى كه موسى را در طفوليت به مادرش بازگرداند، همان خدائى كه اورا بـعـد از يـك غـيـبـت ده ساله از مصر به زادگاه اصليش بازگردانيد تا چراغ توحيد رابـرافـروزد و حـكـومت مستضعفان را تشكيل دهد و قدرت فرعونيان طاغوتى را درهم بشكند،همان خدا تو را با قدرت و قوت تمام به مكه باز مى گرداند، و چراغ توحيد را با دستتو در اين سرزمين مقدس
برمى افروزد.
هـمـان خـدائى كـه قـرآن را بـر تـو نـازل كـرد و ابلاغش را فرض نمود و احكامش را واجبگـردانـيـد، آرى خـداى قـرآن ، خـداى بـا عـظـمـت زمـين و آسمان اين امور در برابر قدرتشسهل و آسان است .
سـپـس مـى افزايد در برابر خيره سرى مخالفان سرسخت (بگو: پروردگار من از همهبـهـتـر مـى دانـد چـه كـسـى هـدايـت را از سـوى او آورده ، و چـه كـسـى درضـلال مـبـيـن اسـت ) (قـل ربـى اعـلم مـن جـاء بـالهـدى و مـن هـو فـىضلال مبين ).
راه هـدايـت روشـن اسـت و گـمـراهـى آنـها آشكار، آنها بيهوده خود را خسته مى كنند، خدا بهخوبى مى داند و دلهاى حق طلب نيز از اين واقعيت آگاه است .
البته تفسير روشن آيه فوق همان بود كه در بالا گفتيم ، ولى جمعى از مفسرين احتمالاتديگرى در كلمه (معاد) داده اند كه منظور از (معاد) (بازگشت به حيات پس از مرگ) يا (سرزمين محشر) يا (خود مرگ ) يا (مقام شفاعت كبرى ) يا (بهشت ) و يا(بـيـت المـقـدس ) اسـت كـه معراجگاه نخستين پيامبر بود و مانند آن ، ولى با توجه بهمـحـتـواى مـجـمـوع سـوره قـصـص و آنـچـه در سـرگـذشـت مـوسـى و بـنـىاسـرائيـل آمده ، و شاءن نزولى كه در بالا آورديم همه اين معانى بعيد به نظر مى رسد،جز تفسير (معاد) يعنى محل بازگشت ، به سرزمين مكه .
بـعـلاوه مـعـاد روز قـيـامـت چـيزى نيست كه مخصوص پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )بـاشـد، در حـالى كه آيه تنها از پيامبر سخن مى گويد، و قرار گرفتن اين آيه بعد ازآيـه مـربـوط بـه پـاداش و كـيـفـر در قـيـامـت نـه تـنـهـادليـل بـر ايـن مـطـلب نـمـيـشـود، بـلكـه مـمـكـن اسـت دليـل بـر عكس آن باشد، چرا كه آيهقـبل ، از پيروزى در سراى ديگر سخن مى گويد و مناسب اين است كه در آيه مورد بحث ازپيروزى در اين جهان سخن بگويد.
آيه بعد به يكى ديگر از بزرگترين نعمتهاى پروردگار به پيامبر اكرم مى پردازد ومـى گـويـد: (تو هرگز اين اميد را نداشتى كه اين كتاب بزرگ آسمانى به تو القاءگـردد، لكـن رحـمـت پـروردگـار تـو چـنـيـن ايجاب كرد) (و ما كنت ترجوا ان يلقى اليكالكتاب الا رحمة من ربك ).
بـسـيـارى از مـردم بـشـارت ظـهـور آئيـن جـديـد را شـنـيـده بـودنـد و شـايـد گـروهـى ازاهـل كـتـاب و غـيـر آنـهـا انـتـظـار مـى كـشـيـدنـد كـه وحـى بـر آنـاننازل شود و خدا اين مسئوليت را به آنها بسپارد، اما تو گمان نداشتى ولى خدا تو را ازهـمـه شـايـسـتـه تـر مـى دانـسـت ، و ايـن آئين بزرگ تنها به دست تو مى بايست در جهانگسترده شود.
بـعـضـى از مـفـسـران بـزرگ ايـن جمله را هماهنگ با جمله هائى دانسته اند كه قبلا در بارهداسـتـان مـوسـى - خـطاب به پيامبر اسلام - آمده بود، آنجا كه مى فرمود: و ما كنت بجانبالغـربـى اذ قـضـيـنـا الى مـوسـى الامـر... و مـا كـنـت ثـاويـا فـىاهل مدين ... و ما كنت بجانب الطور اذ نادينا و لكن رحمة من ربك : (تو هرگز در وادى طورنـبـودى آنجا كه وحى به موسى فرستاديم ... در ميان مردم مدين زندگى نكردى ... در آنسـاعـتـى كـه فرمان رسالت بر موسى نازل شده حضور نداشتى اينها رحمت خدا است كهشـامـل حـال تـو شـده و اخـبـار دقـيـقـش را در اخـتـيارت گذارده است )، بنابراين منظور از(كتاب ) در اينجا همان سرگذشت انبياى پيشين است .
ولى اين تفسير با تفسير فوق ، منافاتى ندارد و در حقيقت بخشى از آن محسوب مى شود.
سپس مى افزايد: اكنون به شكرانه اين نعمت بزرگ (هرگز از كافران
پشتيبانى مكن ) (فلا تكونن ظهيرا للكافرين ).
مـسـلمـا پـيـامـبـر (صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم ) هرگز پشتيبانى از كفار نمى كرد، ايندستور در مورد او تاءكيد است ، و در مورد ديگران بيان يك وظيفه مهم .
ايـن سخن در حقيقت هماهنگ با مطلبى است كه در آيات پيشين در مورد موسى خوانديم كه مىگـفـت (پـروردگـارا به خاطر نعمتى كه به من دادى ، من هرگز پشتيبان مجرمان نخواهمبود) (درباره كمك به ظالمان در ذيل همان آيه 17 سوره قصص مشروحا بحث كرديم ).
دو آيـه پـايـان ايـن سـوره ، تـاءكـيـدى اسـت بـر مـسـاءله توحيد با تعبيرها و استدلالاتگـونـاگـون ، تـوحـيـدى كـه خـمـيـر مـايـه تـمـام مـسـائل ديـنـى اسـت ، تـوحـيـدى كـه هـماصل است و هم فرع ، هم كل است و هم جزء.
در ايـن دو آيـه چـهـار دسـتـور بـه پـيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) داده شده و چهارتـوصيف از پروردگار به عمل آمده است ، و مجموع بحثهائى را كه در آيات اين سوره آمدهتكميل مى كند.
نـخـسـت مـى گـويـد: (نـبـايـد كـفـار تـو را از آيـات خـداونـد بـعـد از آنـكـه بـر تـونازل شد باز دارند) (و لا يصدنك عن آيات الله بعد اذ انزلت اليك ).
گرچه نهى متوجه كفار است ، اما مفهومش عدم تسليم پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )در برابر كارشكنيها و توطئه هاى آنها است ، و درست به اين مى ماند كه بگوئيم : نبايدفلان شخص تو را وسوسه كند، يعنى تسليم وسوسه هاى او مباش .
و بـه ايـن تـرتـيـب بـه پـيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور مى دهد هنگامى كهآيات الهى نازل شد بايد با قاطعيت روى آن بايستى ، و هرگونه دو دلى و ترديد را ازخـود دور سازى ، موانع را هر چه باشد از سر راه بردارى ، و به سوى مقصد با قدمهاىمحكم پيش بروى كه خدا همراه تو و پشتيبان تو است .
بـه گـفته (ابن عباس ) مفسر معروف ، مخاطب گرچه شخص پيامبر (صلى اللّه عليه وآله و سـلّم ) اسـت ، امـا مـنـظـور عـمـوم مـردمـنـد، و از قـبـيـل ضـربالمثل معروف عرب (اياك اعنى و اسمعى ياجاره ) مى باشد.
به دنبال اين دستور كه جنبه نفى داشت ، دستور دوم را كه جنبه اثبات دارد صادر مى كندو مى گويد (به سوى پروردگارت دعوت كن ) (و ادع الى ربك ).
خـداونـدى كـه مـالك تـو اسـت ، صـاحـب اخـتـيار تو است ، و مربى و پرورش دهنده تو مىباشد.
سومين دستور بعد از دعوت به سوى الله ، نفى هر گونه شرك و بت پرستى است ، مىگويد: (قطعا از مشركان مباش ) (و لا تكونن من المشركين ).
كـه راه تـوحـيـد آشـكار است و نورانى ، و رهروان آن بر صراط مستقيمند. بالاخره چهارميندسـتور، تاءكيد مجددى است بر نفى هرگونه شرك ، مى فرمايد: (هيچ معبود ديگرى رابا خدا مخوان ) (و لا تدع مع الله الها آخر).
اين دستورهاى پى در پى كه هر كدام ديگرى را تاءكيد مى كند، اهميت مساءله توحيد را دربرنامه هاى اسلامى روشن مى سازد كه بدون آن همه چيز بر باد است .
و بـه دنـبـال اين دستورات چهارگانه ، توصيفهاى چهارگانه اى از خدا مى كند، كه آنهانيز تاءكيد پى در پى در مساءله توحيد است .
نخست مى گويد: (هيچ معبودى جز او نيست ) (لا اله الا هو).
(هـمـه چـيـز جـز ذات پـاك او فـانـى و نـابـود مـى شـود)(كل شى ء هالك الا وجهه ).
(حكم و حاكميت در جهان تكوين و تشريع مخصوص ذات پاك او است ) (له الحكم ).
(و بازگشت همه شما، سرانجام به سوى او است ) (و اليه ترجعون ).
تـوصـيـفـهـاى سـه گانه اخير مى تواند دليلى بر اثبات توحيد و ترك هر گونه بتپرستى باشد كه در توصيف اول آمده است .
زيرا هنگامى كه ما همه فانى هستيم و بقا منحصر به او است .
و هنگامى كه تدبير نظام هستى و حاكميت متعلق به او است .
و هـنـگـامـى كـه بـازگـشـت هـمه ما در قيامت به سوى او است ، معبودهاى ديگر چه نقشى مىتوانند داشته باشند؟ و چه چيز جز او قابل پرستش است ؟
مفسران بزرگ در تفسير جمله (كل شى ء هالك الا وجهه ) مطالب گوناگونى دارند كهبر محور تفسير (وجه ) و كلمه (هالك ) دور مى زند.
زيـرا (وجـه ) از نظر لغت به صورت و قسمتى از بدن كه روبروى انسان قرار داردگفته مى شود، اما هنگامى كه در مورد پروردگار به كار رود به معنى ذات پاك او است .
واژه (هالك ) از ماده (هلاك ) به معنى مرگ و نابودى است .
بنابراين جمله فوق اشاره به فناى همه موجودات جز ذات پاك او مى كند، نه تنها فناىبعد از پايان اين جهان ، كه الان هم در برابر او فانى و هالكند! چرا كه موجودات امكانىوابـسته به ذات پاك او هستند، و لحظه به لحظه فيض وجود را از او مى گيرند، در ذاتخـود چـيـزى نـدارنـد و هـر چـه دارنـد از خدا است ، كه اگر (نازى كند يكدم فرو ريزندقالبها)!
گـذشـتـه از ايـن ، مـوجـودات اين جهان همه متغيرند و در معرض دگرگونيها حتى طبق عقيدهحـركـت جـوهرى ذات آنها عين تغيير و دگرگونى است ، و مى دانيم حركت و تغيير به معنىفانى شدن و نو گشتن دائمى است ، در هر لحظه اى موجودات
جهان ماده مى ميرند و زنده مى شوند.
بـنـابـرايـن اكـنـون هـم هـالكـنـد و فـانـيـند، تنها ذاتى كه تغيير و فنا در آن راه ندارد واستقلال محض است ذات مقدس او است .
و نيز مى دانيم در پايان اين جهان فنا و نيستى به صورت آشكارترى خودنمائى مى كندو بـه گـفـتـه قـرآن كـل مـن عـليـهـا فـان و يـبـقـى وجـه ربـك ذوالجـلال و الاكـرام : (تـمام كسانى كه بر صفحه زمين هستند فانى مى شوند و تنها ذاتذوالجلال و گرامى خدا باقى مى ماند) (سوره رحمان آيه 26 و 27).
نـه تـنـهـا زمـيـنيان كه اهل آسمانها نيز فانى مى شوند و نفخ فى الصور فصعق من فىالسـمـوات و مـن فـى الارض : (بـه هنگام (نفخ صور) تمام كسانى كه در آسمانها وزمين هستند مى ميرند) (زمر - 68).
اين تفسيرى است هماهنگ با ظاهر آيه و آيات ديگر قرآن .
اما بعضى از مفسران تفسيرهاى ديگرى نيز براى آن ذكر كرده اند از جمله اينكه :
مـنـظـور از (وجـه ) عـمـل صـالح اسـت و مـفـهـوم آيـه ايـن اسـت كـه تـمـاماعمال بر باد مى رود جز عملى كه براى ذات پاك خدا انجام شده باشد.
بـعـضـى ديـگـر گـفـتـه انـد: مـنـظـور از (وجه ) همان جنبه انتساب اشياء به خدا است ،بـنـابـرايـن مـفـهـوم آيـه ايـن اسـت كـه هـمـه چيز ذاتا معدوم است جز از ناحيه انتسابش بهپروردگار.
بـعـضـى گـفـتـه اند: وجه به معنى دين است ، و مفهوم آيه چنين است كه همه آئينها فانى وباطل است جز آئين خدا، و جمله (له الحكم ) را به معنى حاكميت تشريعى و تاءكيدى براين تفسير دانسته اند، همچنين جمله (و اليه ترجعون ) را به معنى رجوع به خدا در اخذشريعت تفسير كرده و تاءكيد مجددى بر اين
معنى .
ايـن تـفـاسـيـر بـا آنـچـه در بـالا گفتيم در حقيقت چندان منافاتى ندارد چرا كه هنگامى كهدانـسـتـيـم تنها چيزى كه در اين عالم باقى مى ماند ذات پاك خدا است روشن مى شود آنچهنـيز به نحوى با ذات پاك او مربوط است ، آن نيز رنگ بقاء و ابديت به خود مى گيرد:آئيـن خـدا كـه از ناحيه او است ابدى است ، عمل صالح كه براى او است ابدى است ، رهبرانالهى كه به او ارتباط دارند از اين نظر كه به او مربوطند رنگ جاودانى دارند، خلاصههـر چـيـز بـه نحوى با ذات پاك او پيوند و ارتباطى داشته باشد از آن نظر فنا و هلاكبراى او نيست (دقت كنيد).
نكته ها:
1 - چگونه همه اشياء فانى مى شوند؟
از جـمـله سـؤ الاتـى كـه در ذيـل آيـه فوق مطرح شده اين است كه اگر همه چيز در پايانجـهـان نـابـود مـى گـردد بـايـد خـاكـهـائى كـه از بـدن انـسـانـهـاحـاصـل شـده نـيز از ميان برود در حالى كه قرآن كرارا تصريح كرده كه ما اين خاكها راجـمـع كـرده بـار ديـگـر از آن انـسـانـهـا را بـه وجـود مى آوريم ، و يا انسانها در قيامت ازقبرهايشان سر برمى آورند.
و نيز طبق ظاهر آيات قرآن بهشت و دوزخ هم اكنون آفريده شده اند (تعبير اعدت للمتقين يامشابه آن كه اشاره به آماده شدن بهشت براى پرهيزگاران است در دو مورد از آيات قرآنآل عمران - 133 و حديد 21 و تعبير اعدت للكافرين در مورد دوزخ در دو مورد بقره - 24- آل عمران - 131 آمده است ).
آيا بهشت و دوزخ نيز در پايان جهان فانى و نابود مى شوند؟!
از همه اينها گذشته ، عقيده به حيات برزخى انسانها داريم و آن را از آيات قرآن در موردارواح استفاده كرده ايم آيا آنها نيز نابود مى شوند؟!
پاسخ همه اين سؤ الات با توضيح زير روشن مى گردد.
بـسيار مى شود كه منظور از (هلاك ) و نابودى و فنا، (به هم خوردن نظام ) است ،نـه از بـين رفتن مواد، مثلا اگر يك ساختمان بوسيله زلزله متلاشى شود در اينجا هالك وفانى بر آن صدق مى كند، در حالى كه مواد آن موجود است تنها نظامش از هم گسيخته .
و مى دانيم در پايان اين جهان ، خورشيد بى فروغ ، و ماه تاريك ، و كوه ها از هم متلاشىمى شوند، و موجودات زنده همه مى ميرند، اين است معنى هلاك آنها، اين از يكسو.
از سـوى ديـگـر هلاك و فنا مربوط به دنيا و آنچه در دنيا است ، اما بهشت و دوزخ ، چه آنرا در بـاطـن و درون اين جهان بدانيم و چه بيرون و محيط بر اين جهان ، آنها جزء اين دنيانـيـسـتـنـد كـه حـكـم فـنـا و نـابـودى نـظام آنها را شامل گردد آنها متعلق به جهان ديگر وآخرتند، و نه اين جهان .
از سـوى سـوم در بـالا گفتيم هلاك و فنا در مورد موجودات امكانى منحصر به پايان جهاننـيـست ، آنها الان هم فانى و هالكند كه در درون ذات از خود چيزى ندارند و هر چه دارند ازديـگـرى اسـت ، آنـهـا مـتـغـيـرنـد و دائمـا در حـال حـركـت ، و مـى دانيم حركت به معنى فناىتدريجى و تركيبى از وجود و عدم است .
با اين توضيحات پاسخ سؤ الات فوق ، كاملا روشن مى شود.
2 - تفسير انحرافى براى جمله (ولاتدع مع الله الها آخر)
جـمـعـى از (وهـابـيـيـن ) كـه اصـرار دارنـد مـسـاءله(توسل و شفاعت ) با حقيقت
تـوحـيـد سـازگـار نـيـسـت گـاهـى بـه آيـه فـوق ، و آيـات مـشـابـه آن ،اسـتدلال كرده اند، آنها مى گويند: قرآن صريحا از عبادت و پرستش غير خدا و اينكه نامكسانى را همراه نام خدا ببريم نهى كرده است فلا تدعوا مع الله احدا (سوره جن آيه 18 ).
در حالى كه منظور از اين گونه آيات مسلما اين نيست كه ما اشخاص ديگرى را صدا نزنيم، مـنـظـور هـمـان چيزى است كه از كلمه (مع الله ) (با خدا) استفاده مى شود، يعنى اگركسى كار خدا را از غير خدا بخواهد و او را مستقل در انجام آن بداند، مشرك است .
اما اگر ما همه قدرتها را مخصوص خدا بدانيم و كسى را با او همراه و مبدء اثر نشناسيم ،ولى مـعـتـقـد بـاشـيـم اوليـاء خـدا بـه اذن و فـرمـان او شـفـاعـت مـى كـنـنـد و بـه آنـهـامـتـوسل شويم كه در پيشگاه خدا براى ما شفاعت كنند، اين عين توحيد است و اين همان چيزىاست كه مكرر در آيات قرآن به آن اشاره شده است .
آيـا هـنـگامى كه برادران يوسف به پدر گفتند: يا ابانا استغفر لنا: (اى پدر براى مااز خداوند آمرزش بطلب ) (سوره يوسف - 97) اين شرك بود؟!
يا هنگامى كه قرآن مى گويد: و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جائوك فاستغفروا الله و استغفرلهـم الرسـول لوجـدوا الله توابا رحيما: (اگر آنها هنگامى كه به خود ستم مى كنند (ومـرتـكب گناهى مى شوند) نزد تو آيند و از خدا طلب آمرزش كنند و پيامبر نيز براى آنهااستغفار كند، خدا را تواب و رحيم مى يابند (نساء - 64) دعوت به سوى شرك است ؟!
حقيقت شفاعت و توسل نيز چيزى جز اين نيست .
پروردگارا! نور توحيد و معرفتت را در قلب ما بيفكن تا جز تو نبينيم
و جز تو نجوئيم و جز تو نخواهيم .
خـداونـدا! ارتـبـاط مـا را بـه ذات پـاكـت روز بـه روز محكمتر كن ، تا از اين طريق بقاء وجاودانگى ذاتت در روح ما پرتوافكن گردد.
بـارالهـا! مـحـبـت دنـيـا، برترى جوئى ، فساد در ارض را از جان ما دور كن و ما را در صفپرهيزگاران كه عاقبت نيك براى آنها است ، قرار ده (و العاقبة للمتقين ).

سوره عنكبوت

مقدمه
اين سوره در (مكه ) نازل شده و داراى 69 آيه است
محتواى سوره عنكبوت
مـشـهـور در مـيـان جـمـعـى از مـحـقـقـيـن ايـن اسـت كـه تـمـام ايـن سـوره در مـكـهنـازل شده است ، و به اين ترتيب محتواى آن هماهنگ با محتواى سوره هاى مكى است سخن ازمبدء و معاد است ، سخن از قيام انبياى بزرگ پيشين و مبارزه آنها با مشركان و بت پرستانجبار و ستمگر و پيروزى آنها و نابودى اين گروه ظالم است .
سـخن از دعوت به سوى حق و آزمايشهاى الهى و بهانه جوئيهاى كفار در زمينه هاى مختلفاست .
هر چند جمعى يازده آيه آغاز اين سوره را استثناء كرده اند و معتقدند اين يازده آيه در مدينهنـازل شـده اسـت ، انـگـيـزه آنها بر اين اعتقاد، شايد پاره اى از شاءن نزولهائى است كهبعدا به آن اشاره خواهيم كرد و بحث از جهاد كه در اين آيات وارد شده ، و همچنين اشاره اىكه در بعضى از آنها به مساءله منافقين است ، و اينها متناسب با سوره هاى مدنى است .
ولى بـعـدا خـواهـيـم ديـد كه اين امور منافاتى با (مكى ) بودن سوره ندارد، و به هرحال نامگذارى اين سوره به سوره عنكبوت از آيه 41 آن گرفته شده كه بت پرستان راكه تكيه بر غير خدا مى كنند تشبيه به عنكبوت مى كند كه تكيه گاهش ، تارهاى سست وبى بنياد است .
به طور كلى مى توان گفت بحثهاى اين سوره در چهار بخش خلاصه مى شود:
1 - بخش آغاز اين سوره كه پيرامون مساءله (امتحان ) و (وضع منافقان ) است و ايندو پـيـونـد نـاگـسـستنى با هم دارند، چرا كه شناخت منافقان جز در طوفانهاى امتحانات وآزمونها ممكن نيست .
2 - بـخـش ديـگـرى كه در حقيقت براى دلدارى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و مؤمنان اندك
نخستين از طريق بيان گوشه هائى از سرنوشت پيامبران بزرگى همچون نوح و ابراهيمو لوط و شـعيب است كه در برابر گردنكشانى همچون نمرود و ثروتمندان خودخواه قرارداشـتـنـد، ابـزار ايـن مـبـارزه ، كيفيت اين مبارزه و پايان آن ، مشخص شده است تا هم دلدارىبـراى مـؤ مـنـان بـاشـد و هـم هـشـدارى بـراى بـت پـرسـتـانسنگدل و ستمگر كه در عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بودند.
3 - بـخـش ديـگـرى از اين سوره كه مخصوصا در اواخر سوره قرار گرفته از توحيد، ونـشـانـه هاى خدا در عالم آفرينش ، و مبارزه با شرك ، سخن مى گويد، و وجدان و فطرتانسانها را در اينجا به داورى مى طلبد.
4 - قسمت ديگرى از اين سوره مباحث متنوعى پيرامون ضعف و ناتوانى معبودهاى ساختگى ،و عـابـدان (عـنـكـبـوت صـفـت ) آنـهـا اسـت و هـمـچـنـيـن عـظـمـت قـرآن ودلائل حـقـانـيـت پـيـامـبـر اسـلام و لجـاجـت مـخـالفـان و نـيـز يـك سـلسـلهمـسـائل تـربـيـتـى هـمـچـون نـمـاز، نـيـكـى بـه پـدر و مـادر،اعمال صالح و طرز بحث و برخورد منطقى با مخالفان دور مى زند.
فضيلت اين سوره
در تـفـسـيـر مجمع البيان از پيامبر گرامى اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) چنين آمدهاسـت : مـن قـرء سـورة العـنـكـبـوت كـان له مـن الاجـر عـشـر حـسـنـات بـعـددكـل المـؤ مـنـيـن و المـنـافـقين : (هر كس سوره عنكبوت را بخواند به تعداد تمام مؤ منان ومنافقان ، ده حسنه براى او نوشته مى شود).
مخصوصا در باره تلاوت سوره عنكبوت و روم در ماه رمضان در شب بيست و سوم ، فضيلتفـوق العـاده اى وارد شـده اسـت تـا آنـجـا كـه در حـديثى از امام صادق (عليه السلام ) مىخـوانـيـم : مـن قـرء سورة العنكبوت و الروم فى شهر رمضان ليلة ثلاث و عشرين فهو والله مـن اهـل الجـنة ، لا استثنى فيه ابدا، و لا اخاف ان يكتب الله على فى يمينى اثما، و انلهاتين السورتين من الله مكانا: (هر كس سوره عنكبوت و روم را در ماه رمضان شب بيست وسـوم تـلاوت كـند به خدا سوگند اهل بهشت است ، و من هيچكس را از اين مساءله استثناء نمىكنم ، و نمى ترسم كه خداوند در اين سوگند قاطع من گناهى بر من بنويسد، و مسلما ايندو سوره در پيشگاه خدا بسيار ارج دارد).
بدون شك محتواى پربار اين دو سوره و درسهاى مهم توحيدى آن ، و برنامه هاى سازندهعـمـلى كـه در ايـن دو سـوره ارائه شـده اسـت كـافـى اسـت كـه هـر انـسـانـى را كـهاهل انديشه و الهام و عمل باشد به بهشت جاويدان سوق دهد.
بـلكـه شـايـد تـنـهـا اگـر از نـخـسـتـيـن آيـه سـوره عـنـكـبـوت الهـام بـگـيـريـم ،مشمول
سـوگـند امام صادق (عليه السلام ) شويم ، همان آيه اى كه مساءله امتحان عمومى انسانهارا مـطـرح مـى كـند و مى گويد: همه بدون استثناء در بوته آزمايشها قرار مى گيرند تاسيه روى شوند آنها كه غش دارند.
چـگـونه ممكن است انسان اين آزمون عظيم را كاملا باور داشته باشد و خود را براى آن آمادهنسازد، و اهل تقوا و پرهيزگارى نگردد؟
آيه و ترجمه

بسم الله الرحمن الرحيم الم(1) اءحسب الناس اءن يتركوا اءن يقولوا ءامنا و هم لا يفتنون(2) و لقد فتنا الذين من قبلهم فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين(3)

ترجمه :
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
1 - الم
2 - آيا مردم گمان كردند به حال خود رها مى شوند و آزمايش نخواهند شد؟!
3 - ما كسانى را كه پيش از آنان بودند آزموديم (و اينها را نيز امتحان مى كنيم ) بايد علمخدا در مورد كسانى كه راست مى گويند و كسانى كه دروغ مى گويند تحقق يابد.
شاءن نزول :
بـعـضـى از مـفسران روايتى نقل كرده اند كه بر طبق آن يازده آيه آغاز اين سوره در مدينهنـازل شـده ، در مـورد مـسلمانانى كه در مكه بودند و اظهار اسلام مى كردند اما حاضر بههـجـرت بـه مـديـنه نبودند، آنها نامهاى از برادران خود در مدينه دريافت داشتند كه در آنتصريح شده بود: (خدا اقرار به ايمان را از شما نمى پذيرد مگر اينكه هجرت كنيد وبه سوى ما بيائيد) آنها تصميم به هجرت گرفتند و
مكه خارج شدند، جمعى از مشركان به تعقيب آنان پرداختند و با آنان پيكار كردند بعضىكـشـتـه شـدنـد و بـعـضـى نـجـات يـافـتـنـد (و احـتـمـالا بـعـضى نيز تسليم شده به مكهبازگشتند).
بـعـضـى ديـگر (آيه دوم ) را در مورد عمار ياسر و جمعى ديگر از مسلمانان نخستين مىدانند كه ايمان آوردند و سخت تحت شكنجه دشمنان واقع شدند.
بـعـضـى گـفـتـه انـد آيـه هـشـتـم در مـورد اسـلام آوردن (سـعـد بـن ابـى وقـاص )نازل شده .
ولى بـررسـى خـود ايـن آيـات نـشـان مـى دهـد كه هيچ دليلى بر مساءله ارتباط آيات باهـجـرت در آنـهـا نـيـسـت تـنـهـا بيانگر فشارهائى است كه بر مؤ منان در آن زمان از ناحيهدشمنان ، و حتى گاه از ناحيه پدران و مادران مشرك آنها وارد مى شد.
اين آيات مسلمانان را تشويق به استقامت و پايمردى در برابر موج فشار دشمن مى كند، واگـر سـخـن از جـهـاد بـه مـيـان آورده نـيـز ظـاهرا جهاد در همين زمينه است ، نه جهاد مسلحانهدسـتـجـمـعـى و گـروهـى ، كـه دسـتـور آن در مـديـنـهنازل شد.
و نـيـز اگـر سخن از منافقان مى گويد ممكن است اشاره به گروه سست ايمانى باشد كهاحـيـانـا در مـكـه در لابـلاى مسلمانان وجود داشتند، گاه با مسلمانان همراه بودند و گاه بامشركان ، و كفه هر كدام سنگينتر مى شد به سوى او مى چرخيدند!
بـه هـر حـال پيوستگى و انسجام آيات اين سوره ايجاب مى كند كه همه آنها را (مكى )بدانيم و روايات بالا كه خود با يكديگر انسجام ندارد نمى تواند اين بهم پيوستگى رابر هم زند.
تفسير:
آزمايش الهى يك سنت جاويدان
بـاز در آغـاز ايـن سـوره بـه حروف مقطعه (الف - لام - ميم ) برخورد مى كنيم كه تاكنونبارها تفسير آن را از ديدگاه هاى مختلف بيان كرده ايم .
بـعـد از ذكـر حـروف مـقـطـعـه بـه يـكـى از مـهـمـتـريـنمسائل زندگى بشر كه مساءله شدائد و فشارها و آزمونهاى الهى است اشاره مى كند.
نـخـسـت مـى گـويد: (آيا مردم گمان كردند همين اندازه كه اظهار ايمان كنند و شهادت بهتـوحـيـد و رسـالت پيامبر دهند به حال خود واگذارده خواهند شد و امتحان نمى شوند)؟!(احسب الناس ان يتركوا ان يقولوا آمنا و هم لا يفتنون ).
بـعـد بلافاصله به ذكر اين حقيقت مى پردازد كه امتحان يك سنت هميشگى و جاودانى الهىاست ، امتحان مخصوص شما جمعيت مسلمانان نيست ، سنتى است كه در تمام امتهاى پيشين جارىبـوده اسـت . مـى فـرمـايد: (ما كسانى را كه قبل از آنها بودند آزمايش ‍ كرديم ) (ولقدفتنا الذين من قبلهم ).
آنـهـا را نـيـز در كـوره هـاى سـخـت امـتحان افكنديم ، آنها نيز همچون شما در فشار دشمنانبـيـرحـم و جـاهـل و بـيـخـبـر و مـتعصب و لجوج قرار داشتند، هميشه ميدان امتحان باز بوده وگروهى در اين ميدان شركت داشته اند.
بايد هم چنين باشد چرا كه در مقام ادعا هر كس مى تواند خود را برترين مؤ من ، بالاترينمـجـاهـد، و فـداكـارتـريـن انسان معرفى كند، بايد وزن و قيمت و ارزش اين ادعاها از طريقآزمون روشن شود، بايد معلوم گردد تا چه اندازه نيات درونى و آمادگيهاى روحى با اينگفته ها هماهنگ يا ناهماهنگ است ؟
آرى (بـايـد خـدا بـدانـد چـه كـسـانـى راسـت مـى گـويند، و چه كسانى دروغگو هستند)(فليعلمن الله الذين صدقوا و ليعلمن الكاذبين ).
بديهى است خدا همه اينها را مى داند، حتى قبل از خلقت انسانها، منظور از علم در اينجا همانتـحـقـق عـينى مسائل و وجود خارجى آنها است ، و به تعبير ديگر ظهور آثار و شواهد عملىاست ، يعنى بايد علم خدا در باره اين گروه عملا در خارج پياده شود، و تحقق عينى يابد،و هر كس آنچه را در درون دارد بيرون ريزد، اين است معنى علم هنگامى كه در اينگونه موارددر مورد خداوند به كار مى رود.
دليـل ايـن مـسـاءله نـيـز روشـن اسـت زيـرا نـيـات درونـى و صـفـات بـاطـنـى تـا درعمل انسان تحقق و عينيت پيدا نكند ثواب و جزا و كيفر مفهوم ندارد.
آزمايش براى تحقق بخشيدن به نيات و صفات درونى است .
و به عبارت ديگر اين عالم همچون يك (دانشگاه ) يا يك (مزرعه ) است (اين تشبيهاتدر متون احاديث اسلامى وارد شده ) برنامه اين است كه در دانشگاه استعدادها شكوفا گردد،لياقتها پرورش يابد، و آنچه در مرحله (قوه ) است به (فعليت ) برسد.
بايد در اين مزرعه نهاد بذرها ظاهر گردد، و از درون آنها جوانه ها بيرون آيد، جوانه هاسـر از خـاك بـردارنـد، پـرورش يـابند، نهال كوچكى شوند و سرانجام درختى تنومند وبارور، و اين امور هرگز بدون آزمايش و امتحان ممكن نيست .
و از ايـنـجـا مـى فـهـمـيـم كـه آزمـايـشهاى الهى نه براى شناخت افراد است ، بلكه براىپرورش و شكوفائى استعدادها است .
بنابراين اگر ما آزمايش مى كنيم براى كشف مجهولى است ، اما اگر خداوند آزمايش مى كندبـراى كشف مجهول نيست كه علمش به همه چيز احاطه دارد بلكه براى پرورش استعدادها وبه فعليت رسانيدن قوه ها است .
نكته :
1 - آزمونها در چهره هاى مختلف
گـرچـه بـيـان عـمـومـيـت امـتـحـان بـراى تـمـام اقـوام و جـمـعـيـتـهـا، اثـر سـازنـده بـسـيارقـابـل مـلاحـظه اى براى مؤ منان مكه كه در آن روز در اقليت شديدى بودند داشت و توجهبـه ايـن واقـعيت آنها را در مقابل دشمنان ، سخت مقاوم و شكيبا مى كرد، ولى اين منحصر بهمـؤ مـنان مكه نبود بلكه هر گروه و جمعيتى به نوعى در اين سنت الهى شريك و سهيمند وامتحانات خداوند در چهره هاى گوناگون به سراغ آنها مى آيد.
گـروهـى در مـحيطهائى قرار مى گيرند كه از هر نظر آلوده است ، وسوسه هاى فساد ازهـر طـرف آنـهـا را احـاطـه مـى كـنـد، امتحان بزرگ آنها اين است كه در چنين جو و شرائطىهمرنگ محيط نشوند و اصالت و پاكى خود را حفظ كنند.
گـروهـى در فـشـار مـحـرومـيـتـها قرار مى گيرند، در حالى كه مى بينند اگر حاضر بهمـعـاوضـه كـردن سـرمـايه هاى اصيل وجود خود باشند، فقر و محروميت به سرعت درهم مىشكند، اما به بهاى از دست دادن ايمان و تقوا و آزادگى و عزت و شرف ، و همين آزمون آنهااست .
گـروهـى ديـگـر بـر عـكس غرق در نعمت مى شوند و امكانات مادى از هر نظر در اختيارشانقرار مى گيرد، آيا در چنين شرائطى ، قيام به وظيفه شكر نعمت مى كنند؟ يا غرق در غفلتو غـرور و خـودخـواهـى و خـودبـيـنـى ، غـرق در لذات و شـهـوات و بيگانگى از جامعه و ازخويشتن مى شوند؟!