2 عليت در تاريخ
آيا اصل عليت بر تاريخ حكمفرماست ؟ اگر اصل عليت حكمفرماست ،لازمهاش اين است كه وقوع هر حادثهای در ظرف خودش حتمی و اجتنابناپذير بوده است و يك نوع " جبر " بر تاريخ حكمفرماست . اگر جبر برتاريخ حكمفرماست پس تكليف آزادی و اختيار انسانها چه میشود ؟ اگرواقعا وقوع حوادث تاريخی جبری است پس هيچ فردی مسؤوليت ندارد و هيچفردی استحقاق تمجيد و ستايش و يا استحقاق ملامت و نكوهش ندارد . و اگراصل عليت حكمفرما نيست ، پس كليت وجود ندارد ، و اگر كليت وجودندارد پس تاريخ قانون و سنت ندارد ، زيرا قانون فرع بر كليت است وكليت فرع بر اصل عليت . اين است مشكلی كه در مورد تاريخ علمی و فلسفه تاريخ وجود دارد . برخیبه اصل عليت و به اصل كليت گراييده ، آزادی و