ID5099
bookidجامعه و تاریخ, استاد شهید آیت الله مطهرى
file152
Titleجامعه و تاريخ - صفحه : 152
content
يك عبارت ميان تهی مجرد و گزافه مبدل ساخته است ( 1 ) . وضع اقتصادی‏
پايه است ، اما عنصرهای ديگر روبنا . شكل سياسی پيكار طبقاتی و نتايج آن‏
( تشكيلاتی كه پس از غلبه پيروزمند برقرار می‏شود ) ، شكلهای حقوقی و حتی‏
بازتاب اين پيكارهای واقعی در مغز شركت كنندگان در آن ، نظريه‏های سياسی‏
، حقوقی ، فلسفی ، فرايافتهای مذهبی و تحول بعدی آنها به دستگاههای جزمی‏
به همين سان روی جريان پيكارهای تاريخی تأثير و در بسياری از حالات به‏
طور جدی شكل آن را تعيين می‏كنند . تمام اين عاملها با هم در كنش و
واكنش‏اند و ميان آنها جنبش اقتصادی در ميان توده‏ای بی‏پايان از تضادها
راه خود را به سان يك ضرورت می‏گشايد " ( 2 ) .
عجبا ! اگر نظريه " عامل اقتصادی تنها عامل تعيين كننده است " يك‏
عبارت ميان تهی مجرد و گزافه است ، اين عبارت را غير از ماركس كسی‏
نگفته است . بعلاوه اگر عوامل باصطلاح روبنايی " در بسياری از حالات به‏
طور جدی شكل پيكارهای تاريخی را تعيين می‏كنند " ، پس تعيين كنندگی در
انحصار عوامل اقتصادی نيست . پس ديگر چه جايی برای اين می‏ماند كه‏
بگوييم " جنبش اقتصادی در ميان توده بی پايان تضادها راه خود را به سان‏
يك ضرورت می‏گشايد " ؟
عجب‏تر اين است كه جناب انگلس در همين نامه قسمتی از مسؤوليت اين‏
اشتباه ( و به قول خود او " مسخ " را بر عهده خودش

پاورقی :
. 1 مؤلف كتاب در اينجا يك پرانتز اضافه می‏كند كه : ( يك تجديد نظر
صاف و ساده ! ) .
. 2 تجديدنظر طلبی . . . ، ص 281 و . 282