تعقيبات و نوافل

نماز،حضور در پيشگاه خداوند و شركت در ضيافتى معنوى است كه وى،بندگان را به آن فراخوانده است.

همچنانكه حضور در يك ميهمانى،مقدمات و آدابى دارد و نسبت‏به‏مهمان،استقبال و بدرقه به عمل مى‏آيد و مهمان هرچه عزيزتر باشد،مراسم پيشواز و بدرقه،با شكوهتر صورتمى‏پذيرد،اداى فريضه الهى نيزچنين است.

پيشوايان معصوم ما(عليه السلام)پيش از فرا رسيدن وقت نماز،خودرا مهياى آن مى‏ساختند و پس از نماز نيز،مدت‏ها به تعقيب نمازمى‏پرداختند و دل از ياد خدا نمى‏كندند و لب از ثناى او نمى‏بستند وچهره از قبله بر نمى‏تافتند.مگر نه آنكه نماز را«نور چشم‏»خودمى‏دانستند؟مگر انسان به آسانى دل از نور چشم مى‏كند و از آن چشم‏مى‏پوشد؟

اذان و اقامه،نوعى استقبال از نماز است و تعقيبات،بدرقه آن. بى‏اعتنايى به تعقيبات و دعاهاى پس از نماز،نشان بى‏علاقگى به‏خود نماز است.آنگونه كه در روايات،نسبت‏به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را كشيدن،تشويق و سفارش شده و منتظر نماز را، «مهمان خدا»گفته‏اند. ⁽¹⁾ به انجام مستحبات و دعاهايى پس از اتمام‏نماز نيز سفارش شده است.قرآن مى‏فرمايد:

«فاذا فرغت فانصب و الى ربك فارغب‏» ⁽²⁾ همين كه فارغ شدى،به كار ديگرى بپرداز و به سوىپروردگارت رغبت نما.

اينك به ذكر برخى از مسائل مربوط به تعقيبات مى‏پردازيم:

امام صادق(ع)مى‏فرمايد:همين كه از نماز واجب فارغ شدى،به‏دعا و تعقيب نماز مشغول باش. ⁽³⁾ و مى‏فرمايد:دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب،مستجاب مى‏شود. ⁽⁴⁾ و نيز:تسبيحات حضرت زهرا سلام الله عليها(34 مرتبه الله اكبر،33مرتبه الحمد لله و 33 مرتبه سبحان الله)از هزار ركعت نماز مستحب،نزدخداوند بهتر است. ⁽⁵⁾

و در حديث مى‏خوانيم:هر كس اين تسبيحات را بگويد،به آيه (و اذكروا الله كثيرا احزاب/41)كه بمعناى زياد ياد كردن خداونداست،عمل كرده است. ⁽⁶⁾

البته دعا و تعقيبات به جاى خود،و ادامه كار و تلاش هم به جاى‏خود.و هيچكدام مانع يكديگر نيست.بعضى مى‏پندارند اگر به جاى‏دعا،سراغ كار بروند،كامياب‏تر و موفق‏ترند.رسولخدا(ص)مى‏فرمايد:

«التعقيب بعد صلاة الفجر ابلغ فى طلب الرزق‏» ⁽⁷⁾ دعاى پس از نماز صبح،براى زندگى و جلبرزق،مؤثرتر است.

از جمله كارهاى تعقيباتى،درود و صلوات فرستادن بر نيكان وزبده‏هاى كمال بشرى،و لعن ونفرين بر مظاهر شرك و پليدى وسردمداران كفر و ستم است.

در آنچه به عنوان دعاهاى تعقيب آمده،هم به موارد متعددى از«صلوات‏»بر مى‏خوريم،همه بهمواردى از لعن و اين،گوشه‏اى از تولى‏و تبرى در يك مكتب زنده و جهت‏دار است.

صلوات‏ها كه نقل شده به جاى خود.حتى در نمونه‏هاى فراوانى،خود«اللهم صل على محمد وآل محمد»،به عنوان يكى از تعقيبات‏نمازها بيان شده است.

اما در مورد لعن:امام باقر(ع)مى‏فرمايد:

«اذا انحرفت عن صلاة مكتوبة فلا تنحرف الا بانصراف لعن بنى‏امية‏» ⁽⁸⁾ هر گاه نماز واجب راتمام كردى،جز با لعن بنى اميه،از جاى خودحركت نكن.

چرا كه آن دودمان ننگين و تبهكار،نمونه طاغوت‏ها و از بارزترين‏چهره‏هاى مخالفت‏با خطرهبران معصوم و آل پيامبر بودند و مستحق‏هر گونه نفرت و نفرين!

امام صادق(ع)در پى هر نماز،به چهار مرد و چهار زن(كه ازدشمنان سر سخت مقام مامت‏بودند)لعن و نفرين مى‏كرد. ⁽⁹⁾ چه زيباست اسلامى كه در كنار برنامه‏هاى عبادى و الهى خويش،بيزارى از ستمگران و مفسدان و طاغوت‏ها را هم جزء برنامه‏هاى خود،ساخته و نماز و عبادات و حج آن،همراه با برائت و اعلام تنفر از كفار ومشركان و منافقان است. ⁽¹⁰ پس تعقيباتنماز،برخوردار از نوعى فرياد لعنت‏بر دشمنان خدا ومخالفان خط رهبرى الهى است.

يكى ديگر از تعقيبات نماز،تسبيحات حضرت زهرا(ع)است.يعنى‏گفتن 34 مرتبه الله اكبر،33 مرتبه الحمدلله و 33 مرتبه سبحانه الله،پس‏از فراغت از هر نماز.اين تسبيحات را رسول خدا(ص)به دخترش‏فاطمه(ع)تعليم داد و بر گفتن آن،بسيار سفارش شده است و پاداشبسياردارد.

امام باقر(ع)مى‏فرمايد:در ميان ستايش‏ها،بهتر از تسبيحات حضرت‏زهرا(ع)نيست،و اگر بود، رسول خدا(ص)به فاطمه(ع)تعليم‏مى‏داد. ⁽¹¹⁾ در روايات متعددى،تاكيد شده به همراه داشتن تسبيح 34 دانه‏اى ازخاك مقدس امام حسين(ع)و اينكه ذكر گفتن با آن،ثواب زياد داردو حتى گرداندن آن،بدون ذكر هم ارزشمند و خوب است. ⁽¹²⁾ و در حديثى است كه:خود آن دانه‏ها ذكر مى‏گويند. ⁽¹³⁾ تربت‏حسين(ع)،يادآور حماسه‏هاى كربلا و احياگر«فرهنگ‏شهادت‏»است و انس انسان را با رهبرى الهى،جهاد،شهادت،ايثار،سيدالشهداء،مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بيشتر مى‏كند.

تسبيحات حضرت زهرا(ع)به ترتيبى كه گفته شد،حتى در كتب‏حديثى اهل سنت نيز آمده، ⁽¹⁴⁾ ولى هيچكدام نگفته‏اند كه نام اين‏تسبيحات،تسبيح حضرت زهراست!!...

سپاس نعمت‏هاى حقتعالى،نشان معرفت و ادب و بندگى است.درآيات و روايات،به مسئله شكرگزارى از نعمت‏ها،بسيار سفارش شده واينكه ياد نعمت‏ها،محبت انسان را به خدا زيادمى‏كند و نعمتهاى الهى‏را مستدام و افزون مى‏گرداند. ⁽¹⁵⁾

گرچه شكر نعمت‏ها،از توان و طاقت‏بشر بيرون است،ولى انسان‏بايد به هر قدر كه مى‏تواند، سپاسگزارى احسان و نعمت و نيكى پروردگارباشد.يكى از شكلهاى شكر،سجده بر خاككردن و پيشانى بر خاك‏نهادن در برابر خداوند و شكر گفتن اوست.

و«سجده شكر»يكى از تعقيبات نماز به حساب آمده است. ⁽¹⁶⁾ مرحوم علامه مجلسى،تمام جلد83 بحار الانوار را(جز چند صفحه آخر)

به روايات تعقيبات نماز اختصاص داده و 63 حديث،پيرامون سجده شكر،از ائمه اطهار(ع)نقل كرده است.

سجده بعد از نماز،شكرانه توفيق انجام نماز است. ⁽¹⁷⁾ در سجده شكر،سه مرتبه‏«شكرا لله‏»كافى است،ولى در حديث‏است:اگر انسان به طول يك نفس،«يا رب،يا رب‏»بگويد:خداوند به اوخطاب مى‏فرمايد:«لبيك!ما حاجتك؟»حاجت تو چيست تا انجام‏دهم؟ ⁽¹⁸⁾

امام صادق(ع)فرمود:سجده شكر بعد از نماز،دليل كامل شدن نماز و رضاى خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است.خداوند بارها ازآنان مى‏پرسد،پاداش اين بنده شاكر چيست؟ مى‏گويند:رحمت تو،بهشت تو،حل مشكل او،و هر خيرى را كه فرشتگان مى‏گويند، جوابى‏نمى‏شنوند،به خدا عرضه مى‏دارند:ما نمى‏دانيم پاداش اين سجده‏چيست؟خداوند مى‏فرمايد:همچنانكه او از من شكر كرد،من هم از اوتشكر مى‏كنم،و با اين جمله به فرشتگانمى‏فهماند كه رضا و سپاس‏الهى از او،بالاتر از بهشت و رحمت و حل مشكلات است. ⁽¹⁹⁾

در حديث است:خداوند به حضرت موسى فرمود:دليل آنكه تو را به‏پيامبرى مبعوث كردم،سجده‏هايى بود كه بعد از نماز داشتى. ⁽²⁰⁾

به جز نمازهاى واجب روزانه(17 ركعت)،نمازهاى ديگرى هم‏وجود دارد كه انجام آنها مستحب است و بسيار ثواب دارد و چون اين‏نمازها،اضافه بر نماز واجب است،به آنها نافله ونوافل گفته مى‏شود(نفل،به معناى زايد و افزون است).

تعداد ركعت‏هاى نمازهاى مستحب،دو برابر ركعات واجب،يعنى‏34 ركعت است،بدين شرح:

1- نافله نماز صبح،دو ركعت،قبل از نماز صبح،

2- نافله نماز ظهر،هشت ركعت،قبل از نماز ظهر،

3- نافله نماز عصر،هشت ركعت،قبل از نماز عصر،

4- نافله نماز مغرب،چهار ركعت،بعد از نماز مغرب،

5- نافله نماز عشاء،دو ركعت نشسته،بعد از نماز عشاء.

6- نافله شب،يازده ركعت،پيش از اذان صبح،كه هشت ركعت آن‏«نافله شب‏»نام دارد،دوركعتش به نام‏«شفع‏»،و يك ركعت ديگرش‏به نام‏«وتر»است. ⁽²¹⁾

در حديث است كه:نمازهاى نافله،به منزله هديه است و در هرصورت،پذيرفته مى‏شود. ⁽²²⁾

با همه تاكيد و تشويقى كه در باره انجام نمازهاى مستحبى است،اداى آنها بايد از روى علاقه و عشق باشد و انسان،بر خودش آنها راتحميل نكند.سعى كند كه ابتدا،آمادگى روحى و علاقه وكشش قلبى‏بيايد،آنگاه به انجام آنها بپردازد.

امام رضا(ع)فرموده است:دل‏ها،گاهى اقبال و آمادگى دارند،وگاهى نه.عبادات را وقتى كه دلها آماده است انجام دهيد. ⁽²³⁾ به همين دليل،در نمازهاى مستحب،برخى ارفاق‏ها و تسهيلاتى‏وجود دارد كه در نمازهاى واجب نيست.اين آسان‏گيرى،براى جذب‏بيشتر افراداست.از جمله اينكه:

1- نماز مستحب را،هم مى‏توان ايستاده خواند،هم نشسته.

2- در نماز مستحب،مى‏توان فقط سوره حمد خواند و به ركوع رفت.

3- در نماز مستحب،شك ميان ركعت اول و دوم،نماز را باطل‏نمى‏كند و نمازگزار مى‏تواندتصميم بر هر كدام بگذارد.

4- انجام كم و زيادهاى اشتباهى در نماز مستحب،سجده سهوندارد.

5- براى نمازهاى واجب،بهتر است انسان به مسجد برود ولى در باره‏نوافل،چنين دستورىنيست.

اين ساده‏گيرى‏ها براى تشويق افراد به اين عبادت‏هاى سازنده‏است.حتى اگر نماز مستحب را كسى در وقتش نتوانست‏بخواند،قضاى‏آنرا مى‏تواند انجام دهد،كه در اينصورت،طبق حديث، خداوند به فرشتگان مباهات كرده و مى‏فرمايد:به بنده‏ام بنگريد!چيزى را كه بر اوواجب نكرده‏ام،قضا مى‏كند!(و در حديث ديگرى افزوده شده كه:شمارا شاهد مى‏گيرم كه او راآمرزيدم) ⁽²⁴⁾

در حديثى آمده:نماز نافله،جبران كننده نواقصى است كه درنمازهاى واجب است. ⁽²⁵⁾ و...همچون صدقه‏اى است كه انسان مى‏پردازد. ⁽²⁶⁾

در ميان نوافل،«نماز شب‏»جايگاه خاصى دارد و تاكيد فراوانى كه‏در آيات قرآن و احاديث در باره آنست،به مراتب بيش از نمازهاى ديگرمستحب است و به همين جهت،اولياء خدا بر آن مداومت و مواظبت‏داشتند و به تهجد و عبادت نيمه شب مى‏پرداختند.تا آنجا كه نماز شب‏راخداوند،بر بنده محبوبش حضرت محمد(ص)واجب ساخته و چنين فرمان داده بود:

«و من الليل فتهجد به نافلة لك‏» ⁽²⁷⁾ بخشى از شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و سحرخيزى كن.

قرآن،در توصيف كسانى كه نيايشگران شب و اهل نماز شب‏اند،چنين مى‏فرمايد:

«و المستغفرين بالاسحار» ، ⁽²⁸⁾ استغفار كنندگان در سحرها «و الذين يبيتون لربهم سجدا وقياما» ⁽²⁹⁾ آنانكه در حال سجود و قيام،براى خدا شب زنده‏دارى مى‏كنند.

«كانوا قليلا من الليل ما يهجعون‏» ⁽³⁰⁾ مردان خدا،مقدار كمى از شب‏را مى‏خوابيدند.

در آيه ديگر مى‏خوانيم:مردان خدا براى انجام نيايش سحرگاهان ونماز شب،از بستر گرم فاصله مى‏گيرند و به نماز شب مشغول مى‏شوند،پاداش آنان،غير از بهشت و حوريان و... چيزهايى است كه خداوندبرايشان ذخيره كرده كه موجب روشنى ديدگانشان است: «فلاتعلم‏نفس ما اخفى لهم من قرة اعين‏» ⁽³¹⁾

از اين رو،نماز شب،مورد عنايت تمام انبياء بوده ⁽³²⁾ و رسولخداچندين مرتبه حضرت على را به نماز شب سفارش نموده و فرمود:«عليك‏بصلاة الليل،عليك بصلاة الليل،عليك بصلاة الليل‏» ⁽³³⁾ بر تو باد،نماز شب.(سه مرتبه)

و در حديث است:

«شرف المؤمن صلاته بالليل‏» ⁽³⁴⁾ شرف مؤمن به نماز شب اوست.

و امام صادق(ع)فرمود:در خانه‏هايى كه نماز شب خوانده مى‏شود و قرآن‏تلاوت مى‏گردد،آنخانه‏ها نزد آسمانيان،همچون ستاره‏ها درخشانند. ⁽³⁵⁾

گذشته از آن،سحرخيزى و استفاده از هواى مفيد آن هنگام،براى‏بدن،نشاط آور است و درحديث است كه:«قيام الليل مصحة البدن‏» ⁽³⁶⁾ شب زنده‏دارى،بدن را تندرست مى‏كند.

و در حديث ديگرى اضافه برآثار معنوى آن،خاصيت دردزدايى براى آن بيان شده است:«...ومطردة‏الداء عن اجسادكم‏» ⁽³⁷⁾

نماز شب،نشان عشق و محبت انسان به آفريدگار است و اين علاقه،انسان را از خواب،جدا مى‏كند و به راز و نياز نيمه‏شب،با محبوب وا مى‏دارد،و اگر آن عشق نباشد،انسان با چه انگيزه‏اى،در تنهايى وتاريكى،از استراحت دست‏بشويد و در خلوتى عارفانه،به گفتگو بامعشوقبپردازد؟

در يك حديث قدسى از قول خداوند،مى‏خوانيم:

«كذب من زعم انه يحبنى فاذا جنه الليل نام عنى،اليس كل محب يحب خلوة حبيبه؟» ⁽³⁸⁾ دروغ مى‏گويد آنكه مدعى محبت من است،ولى وقتى شب‏او را فرا مى‏رسد،مى‏خوابد،آيا مگرنه اينكه هر عاشقى،خلوت با معشوقش را دوست دارد؟...

نماز شب،توفيقى مى‏خواهد كه آنرا هم بايد از خدا طلبيد.

گاهى گناهان و دروغ‏ها،سبب محروميت انسان از نماز شب مى‏گردد و شيرينى عبادت ونيايش،از انسان گرفته مى‏شود.

در حديث است:

«ان الرجل ليكذب الكذبة فيحرم بها عن صلاة الليل‏» ⁽³⁹⁾ گاهى كسى دروغ مى‏گويد،و بههمين سبب از نماز شب‏محروم مى‏شود.

انسان،با تداوم نماز شب و تهجد و عبادت‏هاى شبانه،مى‏تواند به مقامى‏از كمال و صفاى نفس و قرب به خدا برسد كه چشم و گوش و دست‏خدايى پيدا كند(جز حق نبيند،جز حق نشنودو جز حق،عمل نكند)وبه آنجا برسد كه هر دعايى كند،مستجاب گردد. ⁽⁴⁰⁾

پى‏نوشتها:

1-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336.

2-انشراح،آيه 7.

3-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336.

4-و5-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336-

6-وسائل،ج 4 ص 1023.

7-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 336-

8-وافى،ج 2 ص 121.

9-وسائل الشيعه،ج 4 ص 1037.

10-در اينجا بجاست كه ياد كنيم از 400 شهيد مظلوم ايران،كه در ايام حج،در جمعه خونين‏مكه،در حالى كه فرياد برائت از كفار و طواغيت و مستكبران جهانى بر لب داشتندو«مرگ بر آمريكا»

و«مرگ بر اسرائيل‏»مى‏گفتند،آماج گلوله‏هاى وهابيان حاكم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت‏رسيدند(در سال 1366)-زهى تاسف كه اينگونه شعارها را كه الهام گرفته از آيات قرآن است و دستورقرآن،به اعلام برائت و بيزارى از مشركان در مناسك حج مى‏باشد-برخىكج فهمان،مخالف حال‏عبادت در حج مى‏دانستند و مخالفت مى‏كردند!.

11-وسائل،ج 4 ص 1024.

12-جواهر،ج 10 ص 405.

13-وسائل،ج 4 ص 1033.

14-از جمله در:صحيح مسلم،ج 1 ص 418،صحيح بخارى،ج 1 ص 110،سنن ابن ماجه،ج 1 ص299(در بحث تعقيبات نماز).

15- لئن شكرتم لازيدنكم (ابراهيم،آيه 5).

16-بحار الانوار،ج 83(بيروت)ص 194(در اين كتاب،حدود 87 روايت و 38 آيه در باره مسئلهشكر نقل كرده است-)

17-بحار،ج 83 ص 200.

18-وسائل،ج 4 ص 1071.

19-وسائل،ج 4 ص 1071،وافى،ج 2 ص 123.

20-بحار،ج 83 ص 200.

21-در بحارالانوار،تمام جلد 84،به روايات مربوط به نمازهاى مستحب اختصاص يافتهوصدها حديث در اين باره نقل شده است.

22-قصار الجمل،ج 2.

23-ان للقلوب اقبالا و ادبارا-(بحار،ج 84 ص 47)

24-بحار،ج 84 ص 43،وسائل ج 3 ص 56.

25-مستدرك الوسائل،ج 1 ص 177.

26-قصار الجمل،نافله.

27-اسراء،آيه 79.

28-آل عمران،آيه 17.

29-فرقان،آيه 64.

30-ذاريات،آيه 18.

31-سجده،آيه 17.

32-بحار،ج 84 ص 136.

33-وافى،ج 2 ص 22.

34-وافى،ج 2 ص 21.

35-وافى،ج 2 ص 22.

36-وسائل،ج 5 ص 272.

37-وافى،ج 2 ص 22.

38-نقل از:مصباح الشريعه.

39-نورالثقلين،ج 3 ص 204.

40-ثواب الاعمال،ص 88-