بسم الله الرحمن الرحیم
 
نگارش 1 | رمضان 1430

 

صفحه اصلی | کتاب ها | موضوع هامولفین | قرآن کریم  
 
 
 موقعیت فعلی: کتابخانه > مطالعه کتاب ولایت فقیه در حکومت اسلام ( 1 ), حاج شیخ محسن سعیدیان ( )
 
 

بخش های کتاب

     dars00 -
     dars01 -
     dars02 -
     dars03 -
     dars04 -
     dars05 -
     dars06 -
     dars07 -
     dars08 -
     dars09 -
     dars10 -
     dars11 -
     dars12 -
     fehrest -
     index -
     page1 -
 

 

 
 

درس هشتم : سِعه ولايت رسول الله ، عين عبوديّت و تسليم است ؛ نه إظهار نظر در برابر حقّ

أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ

بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ

وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ

وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ يَوْمِ الدّينِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ

وَلَوْ تَقَوّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ‏ش لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ش ثُمّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ ش فَمَا مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَجِزِينَ (1) .

خداوند مى‏فرمايد : «اگر اين بنده ما (محمّد) بعضى از گفتارها را از نزد خود بگويد و به ما نسبت دهد ، ما با يَدِ قدرتِ خود ، او را مى‏گيريم ؛ سپس رگِ قلب او را قطع مى‏كنيم ؛ و آنوقت كيست از شما كه بتواند از او دفاع كند ، و او را از عقوبت و كيفر ما دور نگهدارد؟»

وَتِين رگى است در قلب كه از آن رگ ، خون به تمام بدن سرايت ميكند ، و جمعِ آن أوْتِنَه و وُتُن آمده است .

اگر پيغمبر از طرف خود چيزى بگويد ، ما با يَدِ قدرت ، او را مى‏گيريم و بكلّى نابودش مى‏كنيم . ما سلطنتِ خود را به او تفويض نكرده‏ايم ، تا بر طبق مشتَهَيات و سليقه خود أمر و نهى كند ؛ بلكه او بنده‏اى است مأمور ، بتمام معنى الكلمه . او هيچ از خود إظهار نظرى نكرده‏است كه آن را به ما نسبت دهد ؛ يا از تحت ولايت ما خارج ، و به ولايت خود مُتّكى باشد . ولايت او عين ولايت ماست .

وَإن كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الّذِى أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ لِتَفْتَرِىَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَ إِذًا لّاتّخَذُوكَ خَلِيلاً ش وَلَوْ لَآ أَن ثَبّتْنَكَ لَقَدْ كِدتّ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيًْا قَلِيلاً ش إِذًا لّأَذَقْنَكَ ضِعْفَ الْحَيَوةِ وَ ضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيرًا (2) .

«تحقيقاً اى پيغمبر ، نزديك بود كه تو را از مسير خود برگردانند و به فتنه بيندازند ؛ و از آنچه كه ما به تو وحى كرديم متمايل نمايند ؛ تا اينكه بر ما افتراء بسته و نسبت بدهى به ما غير آنچه را كه بر تو فرو فرستاديم ؛ و در اينصورت آنها تو را خليل و يار و دوست مهربانِ خود مى‏دانستند ؛ و راه معاشرت و صداقت را با تو باز مى‏كردند . و اگر نبود كه ما تو را ثابت و اُستوار نگهداشته بوديم ، تحقيقاً نزديك بود كمى به آنها ركون و اعتماد كنى و نزديك شوى ؛ و در آن صورت ما عذاب خود را در حيات دو چندان ، و در ممات دو چندان بتو مى‏چشانديم ؛ و سپس هيچ يار و مُعينى براى خود عليه ما نمى‏يافتى!»

اين آيات ، طبق تفاسيرى كه وارد شده است ، و بالأخصّ تفسير اُستاد ما حضرت آية الله علّامه طباطبائىّ رضوان الله تعالى عليه (الميزان) راجع به اين است كه : كفّار قريش در مكّه به خدمت پيغمبر رسيدند ؛ و چون هرچه سعى كردند پيغمبر را از اين نيّت (دعوتِ به توحيد) برگردانند ، به جائى نرسيدند ، گفتند : اينك بشما پيشنهاد مى‏كنيم كه : اگر بخواهى مردم را دعوت به توحيد كنى إشكال ندارد ؛ و هر عملى هم كه مى‏خواهى انجام بدهى مانعى براى تو نيست ؛ فقط دو كار نكن : يكى اينكه به آلهه ما سبّ و شتم نكن . دوّم اينكه شؤونات و حيثيّات ما اقتضا مى‏كند كه أفراد پست و فقير و غلامان در مجالس ما شركت ننمايند ؛ و تو در مَحضر ما با آنان اختلاط منما .

البتّه اين سخن به صورت ، كلام پسنديده و زيبائى است . و هر فردى از ما هم اگر بود تصديق مى‏نمود ، و مى‏گفت : چه إشكال دارد ، ما مردم را دعوت به توحيد كنيم ، و بعد هم براى پيشرفت كار و براى اينكه إسلام به هدف خود نزديك شود ، اين دو پيشنهاد را بپذيريم ؛ و تا زمانى كه إسلام رشد پيدا ننموده و قدرتى به هم نرسانيده است ، با استمالت از مشركين و پذيرفتنِ موقّتِ اين دو شرط ، راه را براى أهدافِ أهمّ هموار نمائيم ؛ و پس از استيلاء إسلام بر شرك و نيرو يافتنِ أركانِ توحيد ، به روشِ پسنديده مبادرت بنمائيم ؟

اين دو تقاضائى بود كه آنان از پيامبر نمودند . و اين آيه هم نمى‏گويد كه به آنها وعده دادى و قبول كردى ؛ لَقَدْ كِدتّ ، نزديك بود : تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيًْا قَلِيلاً، يك مقدار كمى به آنها متوجّه شوى و رُكون پيدا كنى ؛ و اگر ما تو را نگه نمى‏داشتيم و كمى به آنها نزديك مى‏شدى ، ما به سختى تو را به عذاب خود گرفتار مى‏نموديم ؛ و در حال زندگى و پس از مرگ ، دو برابرِ عذابى را كه بايد به ديگران بدهيم ، يا به أنبياى ديگر بدهيم ، به تو مى‏داديم . بايد توجّه نمود كه مسأله از چه قرار است ؟!

وَلَنِن شِئْنَا لَنَذْهَبَنّ بِالّذِى أَوْحَيْنَآ إِلَيْكَ ثُمّ لَا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنَا وَكِيلاً (3) .

«و اگر ما بخواهيم آنچه را كه به تو وحى كرديم ، همه را بيرون كشيده و مى‏بَريم ؛ و هيچ وحْيِى به تو نمى‏فرستيم و آنچه را هم كه بسوى تو فرستاده‏ايم ، همه را از بين مى‏بريم ؛ آنوقت تو در مقابل ، چه كار خواهى كرد ؟! كدام مدافعى را در قبال ما خواهى داشت كه بتواند از تو دفاع كند و حقّ تو را بگيرد؟!»

وَمَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَغُلّ وَ مَن يَغْلُلْ يَأْتِ بِمَا غَلّ يَوْمَ الْقِيَمَةِ ثُمّ تُوَفّى‏ كُلّ نَفْسٍ مّا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ (4) .

«هيچ پيغمبرى شأن و رَويّه و كارش اينطور نيست كه در كار خود غِلّ و غِشّى داشته باشد . (غُلول ، يعنى باطل را حقّ جلوه دادن ، حقّ را به باطل جلوه دادن . غِشّ كردن ، يعنى مكر و حيله كردن.)

هيچ پيغمبرى (جنس نبىّ) را با اين مادّه سازش نيست ؛ و كسى كه غُلول كند ، يعنى غلّ و غشّ كند ، آن غِلّى را كه كرده است با خود در روز قيامت مى‏آورد ، با نفس خود مى‏آورد ؛ آنوقت به هر نفسى ، آنچه در دنيا كسب كرده است كاملاً داده مى‏شود ، و به نحوِ إشباع به او تَوفِيَه مى‏شود ؛ مُكتسَبات هر نفسى براى آن نفس خواهد بود . و اين هم عمل خودشان است ، خدا به آنها ظلمى نمى‏كند.»

مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ حَتّى‏ يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدّنْيَا وَ اللَهُ يُرِيدُ الْأخِرَةَ وَ اللَهُ عَزِيَزٌ حَكِيمٌ ش لّوْلَا كِتَبٌ مِّنَ اللَهِ سَبَقَ لَمَسّكُمْ فِيمَآ أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (5) .

«دأب و روش و سنّتِ هيچ پيغمبرى اين نيست كه برود أسير بگيرد ؛ بلكه او بايد برود و در روى زمين خون مشركين را تا مى‏تواند بريزد . شما ياران و أصحاب پيغمبر اين عَرَض و متاع موقّتى دنيا را مى‏خواهيد ؛ أمّا خداوند آخرت را مى‏خواهد و خداوند داراى عزّت است و دستوراتش از روى إحكام و إتقان است.»

اين آيه در غزوه بَدر نازل شد ؛ پس از اينكه مسلمانها جنگ كردند و هفتاد نفر از آنها را أسير گرفتند .

در اين آيه مباركه خداوند ميفرمايد : وظيفه مسلمين در جنگ با مشركين ريختن خون آنهاست ؛ نه أسير گرفتن براى استرقاق و به بندگى و غلامى خود در آوردن ، و يا فروختن ، و يا آزاد نمودن و در برابر ان فِدا (قيمت يك نفر أسير) گرفتن ؛ و چون مسلمين در اين غزوه علاوه بر كشتن هفتاد نفر ، هفتاد نفر را نيز به إسارت در آوردند ، فلهذا مورد عِتاب خدا واقع شده‏اند كه : چرا أسير گرفتيد تا در نتيجه آنها را آزاد كرده و در برابرش فديه بگيريد ؟! اين فديه متاع و بهره‏بردارى دنيوى است و جلوه و زينت حياتِ پست و زبون حيوانى است كه با روح تشريعِ قانونِ ريختن خون مشركين سازش ندارد . يعنى از ابتداى أمر ، گرفتن أسير براى شما مجوّزّى نداشت ؛ نه آنكه پس از إسارت حتماً بايد آنها را بكشيد و فديه نگيريد ! پس از إسارت ، إلزامى بر كشتن آنها نيست و حقّ شماست كه در چنين موقعيّتى چنانچه صلاح بدانيد آنها را بكشيد ؛ و چنانچه مصلحت ديديد آنها را آزاد نموده و فديه بگيريد ! أمّا اشتباه و خطاى شما در اين بود كه چرا أسير گرفتيد تا در نتيجه چنين موقعيّتى پيش آيد ؛ و اين دو راهى هويدا گردد ؟! حقّ قضيّه آن بود كه از ابتداى أمر آنها رامى‏كشتيد و به إسارت در نمى‏آورديد! بنابراين ، جمله : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ حَتّى‏ يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ، ميرساند كه : مؤمنين از أوّلين وهله نبايد أسير بگيرند به نيّت فدا گرفتن در مقابل آزادى آنان ؛ و نميرساند كه : در صورت تخلّف و گرفتن أسير ، كشتن آنها واجب و گرفتن فديه از آنها حرام است .

حضرت اُستادنا العلّامه قدّس الله نفسه الشّريف در تفسير خود بر همين منهاج مشى فرموده ، ميفرمايند : آيه : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ ، عتاب است از جانب خداوند سبحانه به أهل بدر در وقتيكه از مشركين أسير گرفتند و سپس به رسول خدا صلّى الله عليه و آله پيشنهاد نمودند كه آنها را نكشد و از آنها فِداء بگيرد ، تا بدينوسيله حال مسلمين إصلاح پذيرد ؛ و با آن قوّت يافته و بتوانند بر دشمنان دين پيروز گردند .

خداوند سبحانه در اين عملشان آنها را تشديد در عتاب فرمود ؛ مگر آنكه پيشنهادشان را إمضا نمود و بدانها إجازه داد كه در غنائم كه از جمله آن فداى أسيران است تصرّف كنند .

ايشان مطلب را ادامه ميدهند تا آنكه ميفرمايند : مفسّرين با وجود آنكه همگى اتّفاق دارند بر آنكه : اين آيات بعد از واقعه بَدر نازل شده است ، و اتّفاق دارند بر اينكه أهل بدر را مورد عتاب قرار داده ، و غنائم را بر ايشان حلال نموده است ، در تفسير اين آيات اختلاف نموده‏اند .

و سبب اختلاف آنها روايات مختلفه‏اى است كه در شأن نزول و معانى جمله‏هاى آيات مى‏باشد بطوريكه اگر روايات صحيح باشد ، تأمّل در مُفادشان ما را رهبرى مى‏كند كه بگوئيم : در نقل أحاديث ، نقل به معنى بكار رفته تا جائيكه اين روايات را شبيه به أخبار متعارضه در آورده است .

تفاسير هم بر أساس اختلاف روايات ، مختلف شده‏اند . بعضى از تفاسير ظاهر در آنست كه : عتاب و تهديد متوجّه است به سوى پيغمبر صلّى الله عليه و آله و مؤمنين جميعاً ، يا به سوى پيغمبر و مؤمنين غير از عُمر ، يا غير از عُمر و سَعدبن مُعاذ ، يا به سوى مؤمنين غير از پيغمبر ، يا به سوى شخص يا أشخاصى كه به پيامبر پيشنهاد فِداء نمودند پس از آنكه پيغمبر با آنها مشورت كرد .

بعضى گفته‏اند : عتاب خدا بر فداء گرفتن ايشان است ؛ يا بر حلال شمردن غنيمت پيش از حكم به حليّت آن از جانب خدا ؛ و پيغمبر هم در اين عتاب با آنان شريك است ؛ چون ابتداى استشاره با آنان از او بوده است .

و اين سخن درستى نيست ؛ زيرا مسلمين فِداء را بعد از نزول آيات عتاب گرفتند ، نه قبل از آن ، تا آنكه بر أثر آن ، مورد عتاب واقع شوند . و پيغمبر صلّى الله عليه و آله بزرگتر و أجلّ است از آنكه در باره او جائز بدانيم كه چيزى را پيش از اينكه خدا به او إذن دهد و وحى به او بفرستد ، آنرا حلال بشمارد . و حاشا مقام و ساحت حقّ سبحانه ، اينكه پيامبرش را به عذاب عظيمى تهديد كند در حاليكه شأن خدا نيست كه بدون جرم و جريمه‏اى كه او انجام داده باشد آن عذاب را بر وى نازل كند در صورتيكه خدا او را از معاصى در عصمت نهاده است ؛ و عذاب عظيم فرود نمى‏آيد مگر بر جرم عظيم نه آنچنانكه بعضى گفته‏اند : مراد از اين جرم ، صغائر بوده است .

بنابراين ، آنچه سزاوار است در تفسير اين آيه گفته شود آنست كه : قوله تعالى : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ حَتّى‏ يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ ، دلالت مى‏كند بر اينكه : سنّت جاريه در ميان پيغمبران گذشته عليهم السّلام اين بوده است كه : چون با دشمنانشان جنگ مى‏كردند و ظفر مى‏يافتند ، جزا و پاداششان را كشتن قرار ميدادند تا بدين وسيله ديگران عبرت گيرند ؛ و از محاربه خدا و رسول او دست بردارند .

آنان تا زمين را از خون انباشته نمى‏نمودند و دينشان را ميان مردم مستقرّ نمى كردند أسير نمى‏گرفتند . فلهذا أسير گرفتن پس از اين مقصود براى آنان مانعى نداشت كه بدنبال آن يا منّت گذارند و آزاد كنند ، و يا فديه بگيرند ؛ همچنانكه خداوند پس از آنكه أمر إسلام بالا گرفت و در حجاز و يمن استقرار يافت به سوى پيغمبرش صلّى الله عليه و آله وحى فرستاد كه :

فَإِذَا لَقِيتُمُ الّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرّقَابِ حَتّى‏ إذَآ أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدّوا الْوَثَاقَ فَإِمّا مَنّا بَعْدُ وَإِمّا فِدَآءً (6) . «پس چون شما با آنانكه كافر شده‏اند برخورد و تلاقى نموديد ، بايد گردنشان را بزنيد ؛ تا زمانيكه خون بسيار از آنها ريختيد ؛ در اينصورت آنها را محكم ببنديد كه در پيرو آن يا منّت گذارده آزاد مى‏نمائيد ، و يا رها كرده و فديه مى‏گيريد!»

عتاب و مؤاخذه بنا بر سياق آيه أوّل فقط بر گرفتن أسيران است ؛ چنانكه شاهد بر گفتار ما قوله تعالى است در آيه دوّم : لَمَسّكُمْ فِيمَآ أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ؛ يعنى در أسير گرفتن شما. زيرا در هنگام نزول اين آيات ، مسلمين أسير گرفتند نه فديه . و عتاب و مؤاخذه بر مباح شمردن فديه و يا أخذ فديه نيست ؛ چنانكه بعضى احتمال داده‏اند .

تا اينكه ميفرمايند : مسلمين از پيامبر خواستند تا غنائم را به آنها بدهد ، و عوض أسيران براى آنان فديه بگيرد ؛ لهذا خداوند آنها را رأساً در باره أسيران مورد عتاب قرار داد ، و سپس فداء در برابر أسيران را مباح كرد . نه آنكه پيغمبر با ايشان در مباح شمردن فديه مشاركت نموده ، و در فديه گرفتن و كشتن مشورت كرده باشد ، تا در عتاب و مؤاخذه متوجّه به آنان شريك باشد .

و دليل بر اين ، لفظ آيه است كه پيغمبر صلّى الله عليه و آله را شريك در عتاب قرار نداده است . چون عتاب در آيه فقط راجع به گرفتن أسير است ؛ و در آن إشعارى نيست بر آنكه پيغمبر با آنان مشورت كرده ، و يا به فديه گرفتن راضى بوده است .

و در هيچيك از أخبار و آثار وارد نشده‏است كه : پيغمبر صلّى الله عليه و آله آنان را توصيه به أسير گرفتن نموده باشد ؛ و هيچ گفتارى كه مُشعر باين مطلب باشد از وى صادر نشده است . بلكه گرفتن أسيران در جنگ بدر كه عامّه مهاجرين و أنصار بر آن إقدام نمودند بنا بر قاعده ايشان در جنگها بوده است كه : چون به دشمن دست مى‏يافتند أسير مى‏گرفتند ؛ يا براى استرقاق و يا براى فداء .

و در روايات وارد است كه : مسلمين در غزوه بدر در گرفتن أسير مبالغه كردند ؛ و هر كس أسيرى ميگرفت آنرا محفوظ ميداشت تا مردم به او گزندى نرسانند ؛ مگر علىّ عليه السّلام كه بسيارى از مشركين قريش به دست وى كشته شدند و يك أسير هم نگرفت .

بنا بر آنچه گفته شد ، تفسير آيه چنين مى‏شود : براى هيچ پيغمبرى اين حقّ نيست ، و در ميان أنبياء خدا نيز اين سنّت نبوده است كه : براى وى أسيرانى باشد و سزاوار باشد كه آن پيغمبر آنان را بگيرد ، و از پول و منفعت و فديه آنان بهره گيرد ، تا اينكه زمين را از خونشان سرشار و سيراب گرداند ؛ و دينش را در بين مردم استقرار دهد . شما اى جماعت أهل بَدر ـ و خطاب جميع با اين عموم كه مشتمل است بر عتاب جميع ، بجهت آنست كه أكثريّت أهل بدر بدين پيشنهاد فديه گرفتن متلبّس بودند ـ متاع عرَضى دنيا را كه سريع الزّوال است ميخواهيد ؛ و خداوند آخرت را ميخواهد ، با تشريع قوانين دين و با أمر به كشتن كافرين ، و از اين گذشته در همين سنّتى كه در گفتارِ خود ، شما را بدان خبر داده است . و خداوند عزيز است كه مغلوب نيست ، و حكيم است كه در أحكام متقنه خود طريق لغو را نمى‏پيمايد .

تا اينكه در ضمن بحث روائى مى‏فرمايد : در «مجمع البيان» گويد : عُبَيْده سَلمانىّ روايت كرده است كه : رسول خدا صلّى الله عليه و آله به أصحابش در روز بَدر در باره اُسارى فرمود : إن شِئْتُمْ قَتَلْتُمُوهُمْ ؛ وَ إن شِئْتُمْ فَادَيْتُمُوهُمْ ؛ وَ اسْتُشْهِدَ مِنْكُمْ بِعَدّتِهِمْ . وَكَانَتِ الْاُسَارَى سَبْعِينَ . «اگر ميخواهيد آنان را ميكشيد ؛ و اگر ميخواهيد فديه ميگيريد ؛ أمّا به تعداد آنها از شما شهيد خواهند شد.» و أسيران هفتاد نفر بودند .

آنها گفتند : ما فديه ميگيريم ؛ و با آن متمتّع خواهيم شد ؛ و بر دشمنانمان قوّت و نيرو مى‏يابيم ؛ و به تعداد آنها از ما هم كشته شود ضررى ندارد .

عبيده ميگويد : طَلَبُوا الْخِيَرَتَيْنِ كِلْتَيْهِمَا . «آنان طلب كردند هر دو أمر پسنديده را.» (7) فديه كه با آن تقويت شوند ، و شهادت به تعدادشان را ؛ بنابراين ، از ايشان در جنگ اُحُد هفتاد نفر كشته شد .

و در كتاب علىّ بن إبراهيم آمده است كه : چون رسول أكرم صلّى الله عليه و آله نَضربن حَارث و عُقْبَة بن أبى مُعَيط را كشتند ، أنصار ترسيدند كه تمام أسيران را بكشد . گفتند : اى رسول خدا ! ما هفتاد نفر از قوم و خويشاوندان تو را كشته‏ايم ؛ و آنان طائفه و قبيله و اُسرَه تو بوده‏اند ؛ آيا تو ميخواهى ريشه آنان را بر كنى ؟! اى رسول خدا ، از ايشان فدا بگير ! و اين در حالى بود كه آنچه را كه از غنائم در لشكر قريش يافته بودند أخذ كرده بودند . چون اين مطلب را از رسول خدا خواستند ، و چنين تقاضائى نمودند ، اين آيات فرود آمد : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ ... الأيات . بدين جهت رسول خدا اُسرا را برايشان آزاد كرد .

تا اينكه أيضاً ميفرمايد : در «مجمع البيان» گويد : و روايت است كه رسول أكرم صلّى الله عليه و آله از گرفتن فديه ناخوشايند بود ؛ بحدّى كه سعدبن معاذ آثار كراهت را در سيمايش مشاهده كرد و گفت : اى رسول خدا ! اين أوّلين جنگى است كه ما بر خورد با طائفه مشركين نموده‏ايم ؛ و كثرت كشتار در نزد من محبوب تر است از نگهدارى آن مردان . و عُمربن خطّاب گفت : اى رسول خدا ! اين قوم ترا تكذيب نمودند ، و إخراج كردند ، يكايك آنها را جلو بياور و گردن بزن ! و علىّ را بر عقيل بگمار تا او را گردن زند ! و مرا بر فلان بگمار تا گردنش را بزنم ؛ بعلّت آنكه اينها پيشوايان و أئمّه كفر مى‏باشند .

أبوبكر گفت : اى رسول خدا ! آنها أهل تو و قوم تو مى‏باشند . براى آنان ترقّب و انتظارى در نظر بدار ؛ و ايشان را باقى بدار ؛ و از آنها فديه بگير ؛ تا ما بدين وسيله عليه كفّار نيرو يابيم !

ابن زيد گفت : رسول خدا صلّى الله عليه و آله فرمود : لَو نَزَلَ عَذَابٌ مِن السّمآء مَا نَجَا مِنْكُمْ أَحَدٌ غَيْرُ عُمَرَ وَ سَعْدِبنِ مُعَاذٍ .

تا آنكه ميفرمايد : عبّاس را نزد رسول خدا آوردند ، به او گفته شد : براى رهائى خودت و رهائى دو پسران برادرت فديه بده ! گفت : اى محمّد ! تو ميخواهى من گدا شوم و در معيشت خود دست بسوى قريش دراز كنم !

رسول خدا صلّى الله عليه و آله فرمود : أَعْطِ مِمّا خَلّفْتَ عِنْدَ أُمّ الْفَضْلِ وَ قُلْتَ لَهَا : إنْ أَصَابَنِى شَىْ‏ءٌ فِى وَجْهِى فَأَنْفِقِيهِ عَلَى وُلْدِكِ وَ نَفْسِكِ . «فديه‏ات را بده از آنچه را كه در نزد اُمّ الفضل نهادى و به او گفتى : اگر من مورد إصابت قرار گيرم اين را در راه فرزندانت و خودت إنفاق كن!»

عبّاس گفت : يَا ابْنَ أَخِى مَنْ أَخْبَرَكَ بِهَذَا ؟! «اى پسر برادرم ، اين داستان را چه كسى بتو گفت؟!»

رسول خدا گفت : أتَانِى بِهِ جَبْرَئِيلُ . «اين مطلب را جبرائيل بمن گفته است.»

عبّاس در حاليكه سوگند ياد كرد گفت : از اين واقعه هيچكس خبر ندارد مگر من و اُمّ الفضل ؛ أَشْهَدُ أَنّكَ رَسُولُ اللَهِ .

اُسارى همگى با حال شرك بازگشتند مگر عبّاس و عقيل و نَوفَل بن حارث ؛ و درباره آنان اين آيه نازل شد : يَأَيّهَا النّبِىّ قُل لِّمَن فِى أَيْدِيكُم مِّنَ الْأَسْرَى‏ إِن يَعْلَمِ اللَهُ فِى قُلُوبِكُمْ خَيْرًا يُؤْتِكُمْ خَيْرًا مِّمّآ أُخِذَ مِنكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَهُ غَفُورٌ رّحِيمٌ (8) .

اين محصّل و جوهره تحقيقات اُستاذنا العلّامه بود (9) . أمّا علّامه سيّد شرف الدّين عاملىّ در كتاب «النّصّ و الاجتهاد» طريق ديگرى را پيموده است .

او مدّعى است كه آيه : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ حَتّى‏ يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ ، در باره اُسراى غزوه بدر نيست ، بلكه در باره أسير نمودن قافله أبوسفيان است كه با عِيْر و كاروان خود گريخت و قبل از دسترسى أصحاب رسول خدا به او ، به مكّه هزيمت كرد .

او ميگويد : رسول خدا صلّى الله عليه و آله به عبّاس ، عموى خود نظر محبّت داشت ؛ و از تشديد عُمَر در قتل وى پس از إسارت نگران بود . و بطور كلّى آنچه در اين باره در تفاسير و روايات وارد شده‏است ، خلاف شأن نزول است و رواياتى است مجعول و ساختگى . رسول خدا صلّى الله عليه وآله در هر حال أفعالش از روى إتقان و حَمِيّت و رحمت بوده ؛ و تشديد عُمَر از روى حسّ انتقام و كينه‏توزى بوده است كه ساحت پيغمبر أكرم از آن مبرّى است .

محصّل و جوهره كلام او اين است كه : رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم به أصحاب خود در هنگامى كه تنوره جنگ بدر برافروخته شد فرمود : من مردانى را از بنى هاشم و غَيرِهِم مى‏شناسم كه آنان را از روى إكراه بجنگ آورده‏اند و ما نيازى بكشتن آنها نداريم ؛ هر كس شخصى از بنى هاشم را ببيند او را نكشد ؛ و هر كس أبوالبَختَرىّ بن هِشَام بن حَارِث بن أسد را ببيند او را نكشد . و هر كس عبّاس بن عبدالمطّلب عموى رسول الله را ببيند او را نكشد ؛ زيرا او را بدون دلخواه خودش بجنگ فرا خوانده‏اند .

در اينجا ميبينيم كه رسول خدا صلّى الله عليه و آله در منع و نهى از قتل عبّاس تأكيد كرده‏است . و چون جنگ بدر به پايان رسيد و أسيران را در بند كردند ، شب را رسول خدا خوابش نبرد ، و همينطور بيدار و نگران بود . أصحابش ـ طبق تصريح تمام مورّخين و سيره نويسان كه وقعه بدر را حكايت كرده‏اند ـ به وى گفتند : اى رسول خدا چرا نميخوابى ؟!

فرمود : سَمِعْتُ تَضَوّرَ عَمّى الْعَبّاسَ فِى وَثَاقِهِ فَمَنَعَنِى النّوْمَ .«من صداى ناله عمويم عبّاس را كه در أثر محكم بستن در قيد و طناب مى‏نالد ، شنيدم ؛ و خواب را از چشمانم ربوده‏است.» أصحاب بر خواستند و وَثَاق را از وى باز كردند تا رسول الله خوابش برد .

و از يَحيى بن أبى كثير روايت است كه : چون در روز بدر مسلمين هفتاد تن از مشركين را أسير كردند ، از جمله أسيران عبّاس عمّ رسول خدا بود . آنكه متصّدى و مباشر بستن و در بند نهادن و وَثاق او شد ، عمر بن خطّاب بود .

عبّاس به او گفت : أَمَا وَاللَهِ يَا عُمَرُ ! مَا يَحْمِلُكَ عَلَى شَدّ وَثَاقِى إلّا لَطْمِى إيّاك فِى رَسُولِ اللَهِ صَلّى اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ . «هان اى عمر ! سوگند بخدا چيزى ترا وادار ننموده است كه بند و وثاق مرا محكم ببندى مگر سيلى‏اى را كه من به تو درباره حمايت از رسول خدا زده‏ام!»

يحيى مى‏گويد : رسول خدا صلّى الله عليه و آله صداى ناله عبّاس را مى‏شنيد و او را خواب نمى‏برد . گفتند : اى رسول خدا ! چرا خوابت نمى‏برد ؟!

رسول خدا فرمود : كَيْفَ أَنَامُ وَ أَنَا أَسْمَعُ أَنِينَ عَمّى ؟! «چگونه خوابم مى‏برد در حاليكه صداى ناله عمويم را مى‏شنوم ؟!»

جميع أصحاب رسول أكرم از مهاجرين و أنصار و غيرهم ميدانستند كه : عبّاس در نزد رسول الله داراى چه منزلت و فضيلتى است ! بطوريكه پيامبر دوست داشت او سالم بماند و گرامى باشد .

و چون سخن أبوحذيفة بن عتبة بن ربيعة بن عبد شمس كه در غزوه بدر با رسول خدا بود به او رسيد كه گفته بود : أَنَقْتُلُ ءَابَآءَنَا وَ أَبْنَائَنَا وَ إخْوَانَنَا وَ نَتْرُكُ الْعَبّاسَ ؟ وَ اللَهِ لَئِنْ لَقِيتُهُ لَأَلْجَمَنّهُ بِالسّيْفِ ! «آيا ما پدران و پسران و برادرانمان را بكشيم و عبّاس را رها كنيم ؟ قسم بخدا اگر من به او برخورد كنم با شمشير بر دهانش مى‏كوبم.»

رسول خدا از اين كلام بدش آمد ؛ و از عمر مَدَد خواست و در حاليكه غيرت و حميّتِ او را بر مى‏انگيخت فرمود : يَا أَبَا حَفْصٍ ! أَيُضْرَبُ وَجْهُ عَمّ رَسُولِ اللِهِ بِالسّيْفِ ؟! «اى أبو حفص ! آيا سزاوار است چهره عموى رسول خدا با شمشير زده شود؟!»

عمر مى‏گويد : قسم بخدا اين أوّلين روزى بود كه رسول خدا مرا به أبوحفص (با كنيه) ياد نمود .

چون جنگ به پايان رسيد ، و خداوند بنده خودش را نصرت داد ، و سپاهش را عزّت بخشيد ، و از طواغيت مشركين هفتاد نفر كشته شد و هفتاد نفر ديگر أسير گشتند و آنان را در بند و وَثاق بستند و بياوردند ، عمر برخاست و با شديدترين لهجه بر كشتن آنان تحريض مينمود ؛ و ميگفت : اى رسول خدا ! اينان تو را تكذيب كردند ؛ و از مكّه بيرون راندند ؛ و با تو كارزار نمودند . مرا بر فلان مسلّط كن (قوم و خويش نسبى و يا سببى او) تا گردنش را بزنم ؛ و علىّ را مسلّط كن تا گردن برادرش عقيل را بزند ؛ و حمزه را مسلّط كن تا گردن برادرش عبّاس را بزند!

آية الله عاملىّ در اينجا مى‏گويد : سبحان الله ! عبّاس و عقيل از تكذيب كنندگان رسول الله نبوده‏اند ؛ و از إخراج كنندگان او از مكّه نبوده‏اند ؛ و از آزار دهندگان به وى نبوده‏اند ؛ همگى با رسول خدا در شِعْب در أيّام محاصره قريش بوده‏اند ؛ و در آن رنجها و ناملايمات با رسول خدا مواسات مى‏كرده‏اند ؛ و ايشان را از روى إكراه بجنگ بدر بيرون آورده بودند ـ طبق گواهى خود رسول خدا بر اين مطلب ـ و رسول خدا در وقتيكه آتش جنگ فروزان بود مسلمين را از كشتن آنها منع كرد ؛ اينك چگونه كشته شوند در حاليكه أسير مى‏باشند ؟ و اگر ناله عبّاس (از محكم بستن در وثاق) رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم را در قَلَق و اضطراب بيفكند تا به حدّيكه خواب را از ديدگانش بربايد ، گمان تو چيست به كشتن او صَبْرًا (10) بدون سببى كه إيجاب كشتن كند ؟! چرا كه عبّاس پيش از واقعه بدر مسلمان شده‏بود ؛ و إسلامش را پنهان ميداشت بجهت حكمتى كه خدا و رسول او بدان راضى بودند ؛ و براى او و براى اُمّت مسلم ، مصلحت بود (11) .

آية الله عامِلى (ره) أيضاً فرمايد : چون خداوند عزّوجلّ بنده و رسول خود را در : يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ، در بَدْر بر مشركين ظفر داد ، و اُسرا را نزد وى آوردند ؛ مسلمين دانستند كه : پيامبر بر آنها شفقت دارد باميد آنكه بعداً مسلمان شده و خداوند آنان را به دين خودش هدايت كند ، و در راه خودش و پيمودن سبيل حقّ آنها را موفّق گرداند ـ همچنانكه همينطور هم شد ـ و اين عبارت است از نُصْح و خيرخواهى براى خداى تعالى و براى بندگانش .

و ليكن رسول خدا مقرّر فرمود كه : با وجود عفوِ از ايشان ، از آنها فديه هم گرفته شود ؛ تا أوّلاً : آنها را از مقاومت در برابر پيامبر ضعيف كند ؛ و ثانياً : براى خود و مسلمين نيروئى در برابر ايشان إحداث شود ؛ و اين ـ در حقيقت ـ طريقى أصلح بود براى دو گروه ؛ و در آن نُصْح بود براى خداوند تعالى و براى بندگانش . «وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى‏ ش إِنْ هُوَ إِلّا وَحْىٌ يُوحَى‏.» علاوه بر اينها ، نفس رسول أكرم تا جائى كه راه مى‏يافت در صدد رسانيدن رحمت و خير به بشر بوده است .

أَمّا رأى عمر اين بود كه : بايد أسيران همگى كشته شوند جَزَاءً به تكذيبى كه كرده‏اند ؛ و آزارى كه به پيامبر رسانيده‏اند ؛ و اهتمامى كه در كشتن رسول خدا داشته أمّا توفيق نيافته‏اند ؛ و پيامبر را إخراج نموده و سپس با او مقاتله كرده‏اند .

عُمَر در اين رأى بسيار حسّاسيّت بخرج ميداد و شديد الْأنَفَه (12) بود كه مشركين را بايد با دست أرحامشان كشت ؛ و ريشه و بُن آنها را برآورد ؛ تا جائى كه يك تن از آنها بجاى نماند .

أمّا رسول خدا صلّى الله عليه و آله كسى بود كه در او كلمه إلهيّه كه در محكم قرآن عظيم حكايت شده است متمثّل بود ، و آن كلمه اينست كه ميگفت : إِنْ أَتّبِعُ إِلّا مَا يُوحَى إِلَىّ إِنِّى أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّى عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ (13) .

«من پيروى نمى‏كنم مگر از آنچه بمن وحى شده‏است ، من اگر عصيان پروردگارم را بكنم از عذاب روزى بزرگ وحشت و ترس دارم.»

رسول خدا صلّى‏الله عليه وآله همه را آزاد ساخت و از روى عفو و كرامت راهشان را باز نمود پس از آنكه از آنان فديه گرفت .

أمّا جاهلانِ بمقام عصمت و حكمت او ، پس از آن : لَا يَقُومُونَ إِلّا كَمَا يَقُومُ الّذِى يَتَخَبّطُهُ الشّيْطَنُ مِنَ الْمَسّ.«از جاى خود بر نخاستند مگر مانند برخاستن شخص شيطان زده.» ذَ لِكَ بِأَنّهُمْ قَالُوا . «بعلّت آنكه گفتند» : رسول خدا صلّى الله عليه و آله در اين رحمت و شفقتى كه بر آنها آورد و از ايشان فدا گرفت ، مجتهد بوده‏است و از روى اجتهاد خويش عمل كرده‏است ؛ و كار راست و صواب آن بود كه آنان را بكُشد و آنها را از بيخ و بُن ريشه‏كن سازد ؛ و دليل آورده‏اند از أخبارى ساختگى و مجعول كه نه عقل و نه نَقل آنرا جائز نميدانند .

از جمله آنكه : پس از آنكه رسول خدا فديه گرفت ، صبحگاهان عمر به نزد رسول الله [صلّى الله عليه وآله وسلّم‏] رفت ، پس ناگهان ديد رسول خدا و أبوبكر گريه مى‏كنند . عمر به آنان گفت : چرا گريه ميكنيد ؟! اگر من هم اشك داشته باشم ، من هم گريه ميكنم ؛ و اگر نه بجهت بُكاء شما تباكى مى‏كنم !

پس رسول أكرم [صلّى الله عليه وآله وسلّم‏] فرمود : إِنْ كَادَ لَيَمَسّنَا فِى خِلاَفِ ابْنِ الْخَطّابِ عَذَابٌ عَظِيمٌ ، وَلَوْ نَزَلَ عَذَابٌ مَا أَفْلَتَ مِنْهُ إلّا ابْنُ الْخَطّابِ (14) .

«نزديك بود كه بر أثر مخالفت با عمربن خطّاب ، عذاب عظيمى بما برسد ؛ و اگر عذاب نازل مى‏شد هيچكس از آن رهائى نمى‏يافت مگر پسر خطّاب.»

گفتند : خداوند اين آيه را نازل نمود : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسرَى‏ حَتّى‏ يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَ الدّنْيَا وَ اللَهُ يُريدُ الْأخِرَةَ وَ اللَهُ عَزِيَزٌ حَكِيمٌ ش لّوْ لَا كِتَبٌ مّنَ اللَهِ سَبَقَ لَمَسّكُمْ فِيمَآ أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ (15) ... الأيات .

«پيغمبر را چنين حقّى نيست كه أسير بگيرد تا اينكه زمين را از خون سرشار كند . شما عَرَض و متاع موقّتىِ دنيا را إراده داريد ؛ و خداوند آخرت را إراده دارد ؛ و خداوند عزيز و حكيم است . اگر حكم پيشين خدا بر عفو و إغماض از عمل شما نبود هر آينه در آنچه را كه فديه گرفتند عذاب عظيمى شما را در بر ميگرفت.»

سيّد شرف الدّين در اينجا مى‏فرمايد : وَ مَا قَدَرُوا اللَه حَقّ قَدْرِهِ.» (16) ايشان خدايرا چنان كه بايد نشناختند و پاس قدر و قيمتش نگذاردند.» زيرا كه در ضلالت و گمرهى فرو رفتند و براى رسولخدا اجتهاد و إظهار نظر را جائز شمردند ، در حاليكه خدا ميفرمايد : إِنْ هُوَ إِلّا وَحْىٌ يُوحَى‏ (17) . و در غايت جهل متوغّل شدند ، چرا كه به وى نسبت خطا دادند ؛ و در حُمق و نادانى و كجروى مبالغه كردند زيرا كه كلام غير او را بر او مقدّم داشتند .

در تفسير آيه ، نشانه‏هاى راست و درست برايشان مشتبه شد ؛ و وجوه رشد و هدايت را گم كردند و گفتند : اين آيه در مقام عيب گوئى به رسول خدا و أصحابش نازل شده است ؛ چون ـ بگمان اين أحمقان ـ عَرَض حيات دنيا را اختيار نمودند ؛ و أسير گرفتند ، و از أسيران فديه أخذ كردند قبل از اينكه خون فراوان از آنها بر روى زمين بريزند ؛ و چنين پنداشتند كه در اين خطيئه غير از عُمر كسى سالم نمانده‏است ، و اگر بنا بود عذاب فرود مى‏آمد غير از پسر خطّاب كسى رهائى نداشت .

و دروغ گفته آنكه پنداشته است كه رسول خدا صلّى الله عليه و آله أسير گرفته و از ايشان فديه گرفته است پيش از آنكه زمين را از خونشان سيراب كند ؛ زيرا كه اينكار رسول خدا بعد از سيراب كردن زمين از خون مشركين و قتل صَناديد و طواغيت قريش بود مثل : أبوجهل بن هشام و عُتْبَة و شَيْبَة بن أبى رَبيعَة و وليدبن عُتْبَة و عاصى بن سعيد ...

در اينجا پس از آنكه صاحب كتاب ، سى و پنج تن از مقتولين را يكايك نام برده است ، ميگويد : تا برسد به هفتاد تن از رؤساى كفر ، و زعماى شرك همچنانكه بالضّروره معلوم است . اگر اين انديشمندان و نويسندگان ، داراى عقل و درايت بودند چگونه ميگفتند كه : أخذ فديه از مشركين قبل از إثخان در أرض و غلظت و ثُخُونت زمين از خون آنان بوده است ؟ و چگونه اين لوم و سرزنش شامل حال پيامبر مى‏شود بعد از اينگونه قتل و كشتار ؛ اى مسلمانان ؟! رسول خدا از اين تهمت بَرِى است ؛ و خداوند ، متعالى است از چنين نسبتى به پيامبرش عُلوّا كَبيرًا .

و تحقيق در مسأله و صواب در تفسير آنست كه : آيه نازل شده است در مقام تعييب و تعيير به كسانيكه ميل داشتند قافله تجارت أبوسفيان و يارانش را به غارت برند ؛ بنا بر آنچه را كه خداوند تعالى از ايشان حكايت مى‏كند در گفتارش ـ از اين واقعه ـ آنجا كه ميگويد :

وَ إِذْ يَعِدُكُمُ اللَهُ إِحْدَى الطّآِفَتَيْنِ أَنّهَا لَكُمْ وَتَوَدّونَ أَنّ غَيْرَ ذَاتِ الشّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُرِيدُ اللَهُ أَن يُحِقّ الْحَقّ بِكَلِمَتِهِ وَ يَقْطَعَ دَابِرَ الْكَفِرِينَ (18) .

«و ياد بياوريد زمانى را كه خداوند به شما وعده داد كه يكى از دو گروه (قافله و مال التّجاره أبوسفيان و أصحابش ، يا لشكر قريش) براى شما خواهد بود . و شما دوست داشتيد آن گروهى كه داراى شوكت نيست (مجهّز به تجهيزات سپاهى و جنگى ، و يا عزّت و سربلندى معنوىّ) براى شما باشد ؛ و خداوند إراده ميكند كه : حقّ را با كلمات خود تثبيت و تحكيم كند ؛ و ريشه و بُن كافرين را بِبُرد و قطع نمايد.»

رسول خدا صلّى الله عليه و آله با أصحاب خود مشورت نموده گفت : إَنّ القَوْمَ قَدْ خَرَجُوا عَلَى كُلّ صَعْبٍ وَ ذَلَوُلٍ . فَمَا تَقُولُونَ ؟ الْعِيْرُ أَحَبّ إِلَيْكُمْ أَمِ النّفِيرُ ؟

«طائفه قريش با هر مشكلاتى كه بوده است بر روى مركب هاى سركش و رام عليه شما از مكّه خارج شده‏اند . چه ميگوئيد ؟ آيا عِير و قافله تجارتى آنها را بيشتر دوست داريد ، يا بسيج عمومىّ را براى جنگ و كشتار؟»

گفتند : بَلِ الْعِيْرُ أَحَبّ إلَيْنَا مِنْ لِقَآء الْعَدُوّ . «بلكه قافله براى ما محبوبتر است از ديدار و برخورد با دشمن.»

و بعضى چون ديدند كه رسول خدا صلّى الله عليه و آله إصرار بر قتال و كشتار با دشمن دارد ، گفتند : هَلّا ذَكَرْتَ لَنَا الْقِتَالَ لِنَتَأَهّبَ لَهُ ؟! إنّا خَرَجْنَا لِلْعِيرِ لَالِلْقِتَالِ !

«چرا قبلاً براى ما نامى از جنگ نبُردى تا ما خود را آماده سازيم ؟! ما براى ربودن قافله از منازل خود بيرون آمده‏ايم ، نه از براى جنگ!»

در اينحال رنگ چهره رسول خدا دگرگون شد ؛ و خداوند تعالى اين آيه را فرستاد :

كَمَآ أَخْرَجَكَ رَبّكَ مَن بَيْتِكَ بِالْحَقّ وَ إِنّ فَرِيقًا مّنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَرِهُونَ ش يُجَدِلُونَكَ فِى الْحَقّ بَعْدَ مَا تَبَيّنَ كَأَنّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ يَنظُرُونَ (19) .

«همانطور كه پروردگارت تو را از خانه‏ات به حقّ بيرون آورد در حاليكه جماعتى از مؤمنين إكراه داشتند ؛ با تو مجادله و گفتگو و ردّ و بدل ميكنند در حقّ ، پس از آنكه حقّ آشكارا و هويدا شده است . گويا ايشان را بسوى مرگ مى‏كشانند ؛ و ايشان در نظاره مرگ مى‏باشند.»

و چون خداوند عزّوجلّ خواست آنان را قانع كند به اينكه پيغمبرش صلّى الله عليه و آله در إصرارش به جنگ و كشتار معذور است ، و او اعتنائى به قافله و صاحبان قافله ندارد ، چنين گفت : مَا كَانَ لِنَبِىٍ‏ّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى‏ حَتّى‏ يُثْخِنَ فِى الْأَرْضِ .

بنابراين ، پيامبر شما كسى است كه أسيرانى براى خود نمى‏گيرد تا اينكه زمين را از خون مشركين غليظ گرداند بر طبق سنّت أنبياى گذشته كه آنها نيز أسيرانى كه ميگرفتند بعد از ريختن خون مشركين و غليظ نمودن زمين بوده است .

در اينصورت براى اين پيغمبر أهمّيّتى ندارد كه أسير كردن أبوسفيان و أصحابش كه با قافله شان به مكّه گريخته‏اند از دستش برود .

أمّا شما (تُرِيدُونَ) ميخواهيد ، ـ در وقتيكه دوست داشتيد قافله را أخذ كنيد و صاحبانش را أسير گردانيد ـ (عَرَضَ‏الدّنْيَا وَ اللَهُ يُريدُ الْأخِرَةِ) اين متاع عارضى و موقّتىِ پست دنياى دون نصيب شما شود ؛ و خداوند آخرت را براى شما ميخواهد كه لشكريان قريش را كه داراى شوكت و تجهيزاتند از بين ببرد و مستأصل گرداند ؛ و دشمنان دين را ريشه كن سازد ؛ (وَاللَهُ‏عَزِيزٌ حَكِيمٌ) و خداوند داراى مقام عزّت و حكمت است . عزّت و حكمت خدا اقتضاء دارد كه در آنروز دشمن را از بيخ و بن براندازند و آتش فروزانش را خاموش سازند .

سپس در مقام سرزن و تعييب مسلمين ميگويد : (لَوْلَا كِتَبٌ مّنَ اللَهِ سَبَقَ) اگر از خداوند قرارى و حكمى در سابق نگذشته بود كه شما را از أخذ قافله و عِير منع كند ، و از إسارت صاحبانش باز دارد ، هر آينه شما آنقوم را أسير مى‏نموديد ؛ و قافله شان را تصرّف مى‏كرديد ؛ و اگر چنين كارى مى‏كرديد (لَمَسّكُمْ فِيمَآ أَخَذْتُمْ) تحقيقاً در برابر آنچه را كه مأخوذ داشته بوديد ، قبل از آنكه زمين را از خونشان غليظ و سيراب كنيد ، شما را فرا ميگرفت و مسّ مينمود و مى‏رسيد (عَذَابٌ عَظِيمٌ) عذاب عظيمى .

در اينجا آية الله عاملىّ ميفرمايد : اينست معنى آيه كريمه ، و صحيح نيست بر غير اين معنى حمل كنيم . من اين آيه و تفسيرش را در «الفصول المهمّة» فصل هشتم آورده‏ام ؛ و بخاطر ندارم كه كسى بر اين تفسير بر من سبقت جسته باشد (20) .

رسول خدا ، به دعوت عبدالله بن عبدالله بن اُبَىّ به عيادت از پدرش رفت و پس از مردن هم ، بر او نماز خواند و طلب مغفرت نمود . در اين هنگام آيه نازل شد :

مَا كَانَ لِلنّبِىّ وَ الّذِينَ ءَامَنُوا أَن يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُوْلِى قُرْبَى‏ مِن بَعْدِ مَا تَبَيّنَ لَهُمْ أَنّهُمْ أَصْحَبُ الْجَحِيمِ (21) .

«هيچ حقّى براى پيغمبر و آن كسانى كه إيمان آوردند نيست كه براى مشركين استغفار كنند ، و لو اينكه از نزديكان (ذَوِى الْقُرْبَاى) آنها باشند ، بعد از اينكه بر آنها روشن بشود كه آنها از أصحاب جحيم و أهل جهنّم‏اند.»

يَأَيّهَا النّبِىّ لِمَ تُحَرّمُ مَآ أَحَلّ اللَهُ لَكَ تَبْتَغِى مَرْضَاتَ أَزْو جِكَ وَ اللَهُ غَفُورٌ رّحِيمٌ (22) .

روزى حَفْصه ، از رسول خدا إجازه گرفت و به منزل پدرش رفت ، ماريه قبطيّه كنيز رسول خدا به حُجره حَفْصه آمد ـ خصوصيّات داستان ماريه قبطيّه قبلاً عرض شد ـ رسول خدا ـ طبق بعضى از روايات ـ با ماريه همبستر شدند ، در اين هنگام حَفْصَه به حُجره خود بازگشت نمود و ديد كه رسولخدا در آنجا با ماريه همبستر شده است . ناگهان شيونى بر پا نمود كه تو آبروى مرا بردى ، شأن و منزلت مرا پايمال نمودى ، در حجره من كه حقّ من است ، تو با كنيزت همبستر شدى !

حال اين داد و بيداد و فرياد و شيون را ببينيد با آن حيائى كه از پيغمبر معروف است و در تواريخ و أحاديث بطور مستفيض وارد شده است ، آنوقت خواهيد ديد چه وضعى بر پيغمبر گذشته است ! اينك ما مختصرى عرض ميكنيم و مى‏گذريم .

در اينجا پيغمبر طبق بعضى از روايات به حفصه گفتند : چه خبر است ؟ ساكت باش !

ما ميگوئيم : آخر مگر همبستر شدن إنسان با كنيز خود گناه است ؟! تو خانه را از كجا آورده‏اى ؟! مگر از ملك پدرت به تو رسيده است ؟! خانه از آنِ پيغمبر ، حجره از آنِ او ، تو هم كه در آن نبوده ، به منزل پدر خود رفته بودى ، و اكنون نيز بى جهت بازگشته‏اى ! و آميزش إنسان با كنيز خود كه بر او حلال است چه گناهى دارد ؟ واقعاً ببينيد چه مصيبتهائى بر پيغمبر مى‏گذشت ! اينها كسانى هستند كه ماريه را از مدينه بيرون مى‏كنند كه بهيچوجه پيغمبر دسترسى به او نداشته باشد .

عَلَى كُلّ تقدير ، پيغمبر فرمود : اين همه سر و صدا نكن ! من عهد مى‏كنم كه ديگر در عمرم با ماريه همبستر نشوم . لذا ماريه را بر خود حرام نمود . آيه نازل شد :

يَأَيّهَا النّبِىّ لِمَ تُحَرّمُ مَآ أَحَلّ اللَهُ لَكَ . «اى پيغمبر ! چرا حرام كردى بر خود چيزى را كه خدا بر تو حلال كرده است؟» كنيز تو حلال توست ، چرا بر خود حرام نمودى ؟! تَبْتَغِى مَرْضَاتَ أَزْوَ جِكَ.«به خاطر رضا و پسند زنان خود ، آنچه را كه خداوند بر تو حلال كرده است حرام نموده‏اى؟» وَ اللَهُ غَفُورٌ رّحِيمٌ .«وخداوند ، بسيار آمرزنده و مهربان است.»

عَفَا اللَهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتّى‏ يَتَبَيّنَ لَكَ الّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَذِبِينَ (23) .

وقتى رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم به قصد جنگ تَبوك حركت نموده بسيج عمومى دادند (كه داستان آن و مسأله منافقين بسيار مفصّل است ؛ زيرا رفتن به جنگ خيلى برايشان سخت بود ؛ تابستان بود و هوا گرم ، راه دور بود ، و رفت و آمد خيلى مشكل بود ، بسيج هم بسيج عمومى بود.) بعضى از اين منافقين به خدمت رسول خدا آمدند و هر كدام به عذرى بهانه مى‏آوردند . بعضى مى‏گفتند : من كسالت دارم و نمى‏توانم با شما بيايم . يا رسول الله ! به من إجازه بده كه در مدينه بمانم . ديگرى مى‏آمد و به بهانه‏اى ديگر ، مفصّل با آن حضرت گفتگو مى‏كرد . مقدّمه ، مؤخّره و چنين و چنان ، كه أصلاً طاقت ندارم ؛ ضعف بدنِ من مانع از شركت است . من چطور مى‏توانم اين راه دور را طىّ كنم ؟! و خلاصه ، بعضى از همان منافقين معروف كه البتّه أفرادشان هم خيلى زياد نبود ، و ليكن عدّه مُعْتَنابِهى بودند ، اينها آمدند و إذن گرفتند كه نيايند ، و پيغمبر هم با إشاره سر خود ، آنها را مرخّص مى‏فرمود . آيه نازل شد :

عَفَا اللَهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ «خدا از تو گذشت ؛ اى پيغمبر ، چرا به آنها إذن دادى كه نيايند؟!» حَتّى‏ يَتَبَيّنَ لَكَ الّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَذِبِينَ . «بايد به آنها أمر كنى بيايند ، تا آن كسانى كه صادق و راست و راستين هستند ، از كاذبين جدا بشوند.»

حالتِ خجلت و شرم و بزرگوارى و سعه صدر پيغمبر را ببينيد ! در حالى كه ميخواهد براى جنگ تبوك حركت كند ، جنگى كه تمام مسؤوليّتش بعهده خود حضرت است ، شخصى مى‏آيد و تقاضا مى‏كند كه به من إجازه بده من كِسالت دارم ، عذر دارم ! اگر پيغمبر بگويد : من إجازه نمى‏دهم . او مى‏گويد : اين مرد چقدر سنگدل و بى رحم است . همه را به جنگ مى‏برد ، وحتّى من كه مريضم ، از او إجازه خواستم كه در مدينه بمانم ، به من هم إجازه نمى‏دهد .

و از طرفى همين كه به چند نفر إجازه ميدهد ، اين خطاب عجيب ، مى‏رسد : عَفَا اللَهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ. چرا إجازه دادى ؟

فَاسْتَقِمْ كَمَآ أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا إِنّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (24) .

«اى پيغمبر ! استقامت كن همانطور كه بدان أمر شده‏اى ، و آن كسانى هم كه با تو ، توبه كرده‏اند بايستى استقامت و پايدارى و پافشارى كنند ، و نبايد طغيان كنيد ؛ زيرا كه حقّاً خداوند به كارهاى شما بصير است.» و در شدائد و مشكلات و جنگها و ناراحتى ها ترديدى به خود راه ندهيد و تزلزل پيدا نكنيد .

در روايت است كه رسول خدا فرمود : شَيّبَتْنِى هُودٌ وَ أَخَوَاتُهَا . «سوره هود و أخوات آن كه داراى لفظ «اسْتَقِمْ» است ، مرا پير كرد.» آنقدر لفظ استقامت مهمّ است كه مرا پير نموده است !

وَإذْ أَخَذْنَا مِنَ النّبِيّنَ مِيثَقَهُمْ وَ مِنكَ وَ مِن نّوحٍ وَ إِبْرَ هِيمَ وَ مُوسَى‏ وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ أَخَذْنَا مِنْهُم مّيثَقًا غَلِيظًا ش لّيَسْئَلَ الصّدِقِينَ عَن صِدْقِهِمْ وَ أَعَدّ لِلْكَفِرِينَ عَذَابًا أَلِيمًا (25) .

«بياد بياور آن زمانى را كه ما از پيغمبران ميثاق و عهد گرفتيم ؛ و در انجام مأموريّت به نحو أتَمّ، آنها را مورد سؤال و بازخواست قرار داديم . ـ پيغمبران أفراد عادى نيستند ، بلكه مراحلى را طّى كرده‏اند كه ذرّه‏اى تخطّى نكنند ؛ نه در ظاهر ، نه در باطن ؛ نه در إدراكات و نه در تخيّلات . در تمام مراحل بايد بقدرى راست و راستين و صادق باشند كه تا روز قيامت معلّم عالم بشريّت باشند . ـ اى پيغمبر ! ما از تو و از نوح و إبراهيم و موسى و عيسى بن مريم ، ميثاق و پيمان و عهد سخت و أكيد گرفتيم ، تا اينكه خداوند از صِدْقِ صادقين سؤال نموده ، مقدار صدقشان معلوم شود كه چه اندازه بوده است ! و خداوند ، براى كافران عذاب دردناكى مهيّا كرده است.»

مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُؤْتِيَهُ اللَهُ الْكِتَبَ وَ الْحُكْمَ وَ النّبُوّةَ ثُمّ يَقُولَ لِلنّاسِ كُونُوا عِبَادًا لّى مِن دُونِ اللَهِ وَ لَكِن كُونُوا رَبّنِيّنَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلّمُونَ الْكِتَبَ وَ بِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ (26) .

«براى هيچ بشرى ، اين مقام و اين شأن و موقعيّت نيست كه خداوند به او كتاب و حكم و نبوّت بدهد ، آنگاه او به مردم بگويد : شما بيائيد بنده من باشيد، حرف مرا گوش كنيد ؛ أبداً اينطور نيست!»

همه پيغمبران مى‏گويند : گوش به فرمان خدا باشيد ! و هر كجا كه آنها مى‏گويند أمر مرا إطاعت كنيد ، از جهت اين است كه أمر آنان أمر خداست . و اگر پيغمبرى بگويد : أمر مرا إطاعت كنيد ، و أمر خود را از پروردگار جدا كند ، و در آن حاليكه ميگويد أمر مرا إطاعت كن ، متوجّه خود باشد ، أمر او خلاف نبوّت و حكم و كتابى است كه خداوند به او عنايت كرده است .

و اُصولاً بشرى كه خدا به او كتاب و حكم و نبوّت عطا كرده ، چنين شأن و موقعيّتى ندارد كه به مردم بگويد : شما بندگان من باشيد ، أمر و نهى مرا إجراء كنيد ، من سلطان و حاكم و پادشاهم ، و به عنوان اينكه پيغمبرم ، شما بايد برده من و بنده من باشيد ؛ أبداً أبداً چنين مطلبى نيست !

پس علماء يهود و نصارى كه مردم را به عبادت خود ميخوانند و خودشان را فرمانده ، و آنان را فرمانبر خود قرار داده‏اند ، بر خلاف حضرت موسى و حضرت عيسى و سائر پيغمبران عليهم السّلام عمل مى‏كنند ، و بر سنّت آنها نيستند . آنان از طريق ، منحرف ؛ و عوض اينكه مردم را به عبادت و إطاعت خدا دعوت كنند ، به عبادت و إطاعت خود مى‏خوانند .

وَ لَكِن كُونُوا رَبّنِيّنَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلّمُونَ الْكِتَبَ وَ بِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ .

رَبّانِىّ ، دو معنى دارد : يكى به معنى مُرَبّى است ، و ديگرى منسوب به ربّ : ربّانىّ ، يعنى إلهىّ . ليكن شما علماى يهود و نصارى ربّانيّين باشيد ؛ علمائى باشيد كه به خدا نسبت داريد ؛ علماء إلَهِيّين باشيد ؛ نه علماء أهل شقاوت و فرعونيّت ، و مصدر أمر و نهى براى خود ؛ و مردم را به سجده و كُرنِش در برابر فرامين خود قرار دهيد ؛ نه ! اين غلط است .

يا اينكه شما ، علماء تربيت كننده باشيد ؛ چون شما كتابهاى آسمانى را تعليم مى‏كنيد ؛ و خودتان از مضامين آنها اطّلاع داريد ؛ بنابراين ، شما تربيت كنيد مردم را ، و دعوت كنيد بسوى حقّ .

اين ، تعدادى از آيات قرآن بود كه عرض شد ، تا اينكه حقيقت پيغمبر و موقعيّت و أمر و نهى و ولايت او را بدانيم ؛ و خداى ناكرده خيال نكنيم : حال كه پيغمبر داراى ولايت است ، ديگر هر كارى را مطابق ذوق و سليقه خود انجام ميدهد ، و هر أمرى و نهيى مى‏كند ؛ اين غلط است . تمام كارهاى پيغمبر از روى دقّت و حساب است . و گوش به زنگ أمر پروردگار مى‏باشد ، كه خداىِ ناكرده به اندازه سرِ سوزنى اين عقربه از جاى خود تكان نخورد ، و درونش نوسان پيدا نشود ؛ و اين آب صاف ، موج پيدا نكند ؛ و اين حالِ سكون و آرامش كه در أثر ارتباط با آن عوالم غيب بدست آمده است ، دچار اضطراب و اختلال نشود . پيغمبر عبدى است در برابر فرمان پروردگار : يَأْمُرُ وَ يَنْهَى بِمَا يَأْمُرُ وَ يَنْهَى اللَهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى . و اينست حقيقت ولايت رسول الله صلّى‏الله عليه و آله و سلّم .

همچنين ولايت أميرالمؤمنين و أئمّه عليهم السّلام هم ، به همين قِسم است . ولايت معصوم ، ولايت خداست ؛ و آنان از خود أمر و نهيى ندارند .

البتّه پيغمبر ، خود در جزئيّات أحكام ، مصدر تشريع بوده‏اند . ليكن أئمّه مصدر تشريع هم نيستند . فقط أوامر آنها منحصر به أوامر اجتماعى و أوامر وِلائىّ ، و بيان سنّت پيغمبر ، و بيان قرآن و تأويل و تفسير قرآن است . تمام أوامرى كه از آنان صادر مى‏شود ، عين أوامر پيغمبر و أوامر پروردگار ، و از روى عبوديّت محضه است . به اندازه‏اى أئمّه عبد يعنى خاك نشينند ، به اندازه‏اى متواضعند ، كه ذرّه‏اى أنانيّت و شخصيّت و نسبتِ به نفس دادن ، و چيزى را از خود دانستن ، در وجود آنها متصوّر و معقول نيست ! و إلّا مانند سائر أفراد مردم مى‏باشند ؛ و فرقى بين آنها و مردم نخواهد بود . و اين مقام ، بسيار بسيار مقام بزرگى است كه تعلّقِ به أئمّه دوازده‏گانه ما كه نامشان در روايات آمده است دارد . اينها بالأخصّ مصدر براى مقام عصمت ، و ولايت كلّيّه مطلقه إلهيّه پروردگار هستند ؛ و از همه شؤون نفس گذشته و متحقّقِ به حقّ گرديده‏اند .

أميرالمؤمنين عليه السّلام با تمام آن قدرت ، مُكنَت ، سيطره ، أمر ، نهى ، و أصحاب فداكارى كه أمر و نهى او را از جان و دل مى‏پذيرفتند ، غير از سنّت پيغمبر و كتاب خدا ، هيچ عمل نمى‏كرد ، و أبداً از آن دو تخطّى نمى‏نمود .

خودش وصيّت ميكند : وقتى كه من كشته شدم ، قاتل مرا بكشيد ؛ و اگر هم خواستيد ، عفو كنيد ؛ و اگر عفو كنيد براى شما بهتر است ؛ چون خداوند عفو كنندگان را دوست دارد . و اگر من از اين ضربت نجات پيدا كنم خودم ميدانم با او ؛ اگر بخواهم قصاص كنم ، او يك شمشير زد ، من هم يك شمشير ميزنم ، و اگر بخواهم عفو كنم ، عفو مى‏كنم ، و البتّه عفو ميكنم .

و اين نيز عبارتِ خود أميرالمؤمنين است در وقتى كه أميرالمؤمنين عليه السّلام حيات داشت ؛ بعضى كراراً به خدمت حضرت آمدند و گفتند : شما إجازه بدهيد ما ابن مُلجم را بكشيم ! شما يقيناً ميدانيد او قاتل شماست ! حضرت فرمودند : هنوز كه جنايتى از او صادر نشده است ؛ قبل از وقوع جنايت ، إنسان نميتواند قصاص كند .

اين از نقطه نظر حكم ظاهرىّ ؛ و أمّا از نقطه نظر حكم باطنى : ءَأَقْتُلُ قَاتِلِى ؟! آيا من ميتوانم قاتل خود را بكشم ؟ آيا أصلاً اين معنى متصوّر است ؟ اگر ابن ملجم قاتل من است كه من او را نمى‏توانم بكشم ! او بايد مرا بكشد . اگر من او را كشتم معلوم ميشود او قاتل من نبوده است ، من قاتل او بوده‏ام ؛ و من يك شخص بيگناهى را كشته‏ام . اين است برهان أميرالمؤمنين كه در روايات مختلفه آمده است .

در تمام مواردى كه مى‏بينيم أميرالمؤمنين عليه السّلام حكمى را بدست كسى سپرده‏اند ، از روى كتاب و سنّت بوده است .

در قضيّه تحكيم حكَمَين ، بعضى به حضرت إشكال كردند كه : تو حُكم را به فلان حَكَم دادى ! حضرت فرمود : إنّا لَمْ نُحَكّمِ الرّجَالَ ، وَ إنّمَا حَكّمْنَا الْقُرْءَانَ ، وَ هَذَا الْقُرْءَانُ إنّمَا هُوَ خَطّ مَسْتُورٌ بَيْنَ الدّفّتَيْنِ لَايَنْطِقُ بِلِسَانٍ وَ لَا بُدّ لَهُ مِنْ تَرْجُمَانٍ (27) .

ما أفراد را «حكم» قرار نداديم ، بلكه قرآن را «حَكَم» قرار داديم ، و اين قرآن خطّى است كه روى كاغذى نوشته شده ، و بين دو دَفّه (جلد ) نگهدارى ميشود و محفوظ است ؛ و زبان ندارد ؛ بلكه زبان او زبانى است كه بايد بيايد و او را ترجمه نموده و از حقائق آن پرده‏بردارى كند . پس رجالند كه قرآن را تفسير و تأويل مى‏كنند ؛ و ما قرآن را «حَكَم» قرار داديم و از قرآن تنازل نمى‏كنيم .

رُوِىَ أَنّهُ عَلَيْهِ السّلاَمُ كَانَ جَالِسًا فِى أَصْحَابِهِ فَمَرّتْ بِهِمُ امْرَأَةٌ جَمِيلَةٌ فَرَمَقَهَا الْقَوْمُ بِأَبْصَارِهِمْ .

سيّد رضىّ رضوان الله عليه مى‏فرمايد : «در روايت است كه روزى حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام در ميان أصحاب خود نشسته بودند كه زنِ زيبائى از آنجا عبور كرد ؛ أصحاب آن حضرت ، همه به آن زن چشم دوختند .

فَقَالَ عَلَيْهِ السّلاَمُ : إنّ أَبْصَارَ هَذِهِ الْفُحُولِ طَوَامِحُ ، وَ إنّ ذَلِكَ سَبَبُ هَبَابِهَا .

«چشمهاى اين مردان فَحْل و داراى قوّه فعليّت و ذكوريّت «طَوامِح» است . (يعنى : از روى قلب بلند شده و تا نقطه دورى را پى‏گيرى و دنبال ميكند) و اين سبب هيجانِ همين فُحُول و مردان شده است ، كه در اينجا نشسته‏اند.» اين چشمها ، كه طَوامِح است ، موجب هيجان فكرى و نفسى اينها شده ، و اينها را به دنباله خاطراتى كه از اين زن ديده‏اند ، برانگيخته است .

فَإذا نَظَرَ أَحَدُكُمْ إلَى امْرَأَةٍ تُعْجِبُهُ ، فَلْيُلاَمِسْ أَهْلَهُ ، فَإنّمَا هِىَ امْرَأَةٌ كَامْرَأَةٍ .

بعد ميفرمايد : «زمانى كه نظر شما به زنى افتاد كه او براى شما مُعجِب بود ، زيبا و شگفت انگيز بود ، فوراً برويد با زن خودتان نزديكى كنيد ، زيرا كه زنِ شما مثل آن زن است ؛ و هيچ تفاوتى ندارد.» امْرَأَةٌ كَامْرَأَةٍ .

و اين عجيب دستورى است ! يعنى تا نزديكى كرديد ، تمام آن خاطرات و هيجان از بين مى‏رود .

فَقَالَ رَجُلٌ مِنَ الْخَوَارِجِ : قَاتَلَهُ اللَهُ كَافِرًا ، مَا أَفْقَهَهُ !

«مردى از خوارج كه در آنجا بود و كلام حضرت را شنيد گفت : خدا اين كافر را (اين علىّ را) بكشد ! چقدر خوب مى‏فهمد و چقدر با درايت و با فهم است!»

قَوَثَبَ الْقَوْمُ لِيَقْتُلُوهُ.«أصحاب حضرت از جاى خود برجستند تا او را بكشند.»

فَقَالَ عَلَيْهِ السّلاَمُ : رُوَيْدًا ! إنّمَا هُوَ سَبّ بِسَبّ ، أَوْ عَفْوٌ عَنْ ذَنْبٍ (28) .

«حضرت فرمود : آرام باشيد و دست نگهداريد ! او مرا سبّى كرده است ، جزاى او اينست كه به او سبّى كنم ، يا اينكه گناهى را كه كرده است عفو نمايم و از او بگذرم.»

اين را مى‏گويند : إمام ! از طرفى علم و دِرايت را ببينيد كه چه خوب مطلب را روشن كرده است ! و اينكه اينقدر در إسلام توصيه شده است : نكاح كنيد ، نكاح كنيد ، براى همين جهت است . هر كس برود نكاح كند ، هر زنى را براى خود بگيرد از تمام مفاسد محفوظ است . زن ، عصمت است . هُنّ لِبَاسٌ لّكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لّهُنّ (29) . زن لباس و پوشش مرد است ؛ مرد لباس و ساتر عيوب زن است . و كسيكه زن دارد ، أصلاً فكرش دنبال جائى نمى‏رود ؛ عبارت : إنّ أَبْصَارَ هَذِهِ الْفُحُولِ طَوَامِحُ ،ديگر در باره او نيست . أمّا اگر راه ازدواج بسته شد ، و مردم زن نگرفتند ، آنوقت بخواهند با دستوراتِ كلاسيك و غيره مطلب را درست كنند ، إمكان ندارد ؛ و «اين قافله تا به حشر لنگ است.»

در وصيّتى كه آن حضرت به مَعْقِل بن قَيْس رِياحِىّ مى‏كنند ، در آنوقتى كه او را به سه هزار نفر در مقدّمه لشكر خود به سوى شام مى‏فرستند ، به او سفارش كرده مى‏نويسند : اتّقِ اللَه الّذِى لَابُدّ لَكَ مِنْ لِقَآئِهِ وَ لَا مُنْتَهَى لَكَ دُونَهُ ، وَ لَا تُقَاتِلَنّ إلّا مَنْ قَاتَلَكَ (30) .

«از خدائى كه بناچار روزى او را ملاقات خواهى نمود بترس . ـ حال كه شمشير در دست گرفتى و با سه هزار نفر حركت ميكنى ، نروى به آنجا و بكشى و فساد كنى ! بلكه خدا را در نظر بگير كه به لقاء او خواهى رسيد ـ و غير از پروردگار مُنتهائى ندارى ، بالأخره بايستى مُنتَهاى كار تو به خدا برسد ، پس دست به جنگ نزن و قتال نكن ، مگر با آن كسى كه با تو قتال كند.»

و نيز أميرالمؤمنين عليه السّلام وقتى كه ضربت خوردند ، در وصيّت مفصّلى كه به حضرت إمام حسن و إمام حسين و همه مؤمنين مى‏كنند ، مى‏فرمايند : يَا بَنِى عَبْدِ الْمُطّلِبِ لَا أُلْفِيَنّكُمْ تَخُوضُونَ دِمَآءَ الْمُسْلِمِينَ خَوْضًا ! تَقُولُونَ : قُتِلَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ ؛ أَلَا لَا تَقْتُلُنّ بِى إلّا قَاتِلِى !

«اى بنى عبدالمطّلب ، من نيابم شما را كه خَوض كنيد ، و فرو برويد در ريختن خون مسلمانها ، و پيوسته بگوئيد :أميرالمؤمنين كشته شد ، أميرالمؤمنين كشته شد ؛ آگاه باشيد ! نبايد شما به خونخواهى من ، كسى را بكشيد مگر يك نفر ، كه آن هم قاتل من است.»

انظُرُوا ! إذَا أَنَا مُتّ مِنْ ضَرْبَتِهِ هَذِهِ ، فَاضْرِبُوهُ ضَرْبَةً بِضَرْبَةٍ .

«ببينيد ! اگر من از اين ضربتى كه او به من زده است مُردم ، او را يك ضربت بزنيد ، در مقابل آن ضربتى كه به من زده است . يك ضربت در مقابل يك ضربت.»

وَلَا يُمَثّلُ بِالرّجُلِ ، فَإنّى سَمِعْتُ رَسُولَ اللَهِ صَلّى اللَهُ عَلَيْهِ وَءَالِهِ‏[وَ سَلّمَ‏] يَقُولُ : إيّاكُمْ وَ الْمُثْلَةَ وَلَوْ بِالْكَلْبِ العَقُورِ (31) .

«او را مُثله نكنيد (قطعه قطعه نكنيد ، گوش و بينى و دست و پاى او را نبريد.) زيرا من از رسول خدا شنيدم كه ميفرمود : مبادا شما كسى را مُثله كنيد ، و لو سگ گزنده‏اى باشد ؛ حتّى سگ هار و گزنده را مُثله نكنيد.»

أميرالمؤمنين عليه السّلام در بستر مرگ است ، و در اين حال با اين جنايت عجيبى كه ابن ملجم مرتكب شده و او را از حيات ساقط كرده است ، و خلاصه همه اين فتنه‏ها و فسادها بر عهده اوست ؛ حضرت مى‏فرمايد : من بايد حكم خدا و حكم رسول خدا را إطاعت كنم . من در تحت شريعت و أمر رسول خدا هستم ؛ و از آن تعدّى نمى‏كنم . او فرمود : يك ضربت بزن مَكَانَ ضَرْبَةٍ . قاتل من به من يك ضربت زده است ، من هم بايد به او يك ضربت بزنم .

من أميرالمؤمنينم ؛ من سيّدُ الوَصِيّينم ؛من زوج بتول ، فاطمه زهراء هستم ؛ من شافع أكبر هستم ؛ لواى حَمد در روز قيامت بدست من است ؛ أمّا اين مسائل إيجاب نمى‏كند كه : من از سنّت رسول خدا ، و از حقّ خودم كه كشتن قاتل باشد تجاوز كنم . او به من يك ضربت زده است ، شما حقّ دو ضربت زدن به او را نداريد و غير از قاتل من كسى ديگر را هم نمى‏توانيد بكشيد .

وصيّتى دارد آن حضرت به لشكر خود ، قبل از آنكه با دشمن در صفّين برخورد كنند :

لَا تُقَاتِلُوهُمْ حَتّى يَبْدَؤُوكُمْ ؛ فَإنّكُمْ بِحَمْدِ اللَهِ عَلَى حُجّةٍ ؛ وَ تَرْكُكُمْ إيّاهُمْ حَتّى يَبْدَؤوكُمْ حُجّةٌ أُخْرَى لَكُمْ عَلَيْهِمْ !

«شما با آنها جنگ نكنيد ، تا زمانيكه آنها ابتداء به جنگ كنند . چرا ؟ براى اينكه شما بحمد الله حجّتى داريد ، اكنون مى‏خواهيد با حجّت به جنگ آنها برويد ، و اگر شما ابتداء نكنيد ، تا اينكه بگذاريد آنها ابتداء كنند ، يك حجّتِ ديگر هم عليه آنها پيدا مى‏كنيد ، آنوقت ، با دو حجّت با آنها جنگ مى‏كنيد!»

فَإذَا كَانَتِ الْهَزِيمَةُ بِإذْنِ اللَهِ ، فَلاَ تَقْتُلُوا مُدْبِرًا ، وَ لَا تُصِيبُوا مُعْوِرًا وَ لَا تُجْهِزُوا عَلَى جَرِيحٍ !

«اگر هزيمت اتّفاق افتاد و دشمن بإذن الله فرار كرد ، كسى را كه در حال فرار است نكشيد ؛ (جنگ فقط در صحنه است ، حقّ كشتنِ كسى را كه پشت كرده و رو به هزيمت است نداريد) و كسى را كه ضعيف و افتاده و ناتوان است ، و از عهده خودش بر نمى‏آيد شمشير نزنيد ! رهايش كنيد . و كسى را كه زخم پيدا كرده و جراحت دارد ، به قتل نرسانيد ! زخم را در حال جنگ بدشمن بزنيد ، و أمّا كسى كه جريح بود ، به حال خود واگذاريد تا خود بميرد ، يا اينكه خوب شود.»

وَلَا تَهِيجُوا النّسَآءَ بِأَذًى وَإنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَكُمْ ، وَ سَبَبْنَ أُمَرَآءَكُمْ .

«و زنها را با أذيّت و آزار به هيجان در نياوريد و لو اينكه آنها آبروى شما را ببرند ؛ و اُمراى شما را لعن و سبّ كنند ؛ با زنان هيچكار نداشته باشيد!» چرا ؟ فَإنّهُنّ ضَعِيفَاتُ الْقُوَى وَ الْأَنْفُسِ وَ الْعُقُولِ .«زيرا زنان ، هم از جهت قواى بدنى و هم از جهت سعه نفسىّ و هم از جهت قدرت عقلىّ ضعيفند.»

إنْ كُنّا لَنُؤْمَرُ بِالْكَفّ عَنْهُنّ وَ إنّهُنّ لَمُشْرِكَاتٌ .

«تحقيقاً ما از طرف پيغمبر مأمور بوديم كه از آنان دست برداريم ، و آنها را أذيّت نكينم ، و حرف زشتى نزنيم ، در حالتيكه آنها مُشرك بودند.» حال كه اين زنان بصورت ظاهر مسلمانند ، قطعاً شما نبايد آنها را أذيّت كنيد . به زنها كار نداشته باشيد ، كار شما با مردان است .

وَإنْ كَانَ الرّجُلُ لَيَتَنَاوَلُ الْمَرْأَةَ فِى الْجَاهِلِيّةِ بِالْفِهْرِ أَوِ الْهِرَاوَةِ فَيُعَيّرُ بِهَا وَ عَقِبُهُ مِنْ بَعْدِهِ (32) .

«و تحقيقاً اگر در زمان جاهليّت مردى به زنى يك سنگ كوچكى مى‏زد ، يا با يك چوب دستى او را ميزد ، اين ننگ براى او و خاندان او بعد از او ، باقى مى‏ماند.» اكنون كه شما بحمدالله مسلمانيد ؛ پس بنابراين به آنها كار نداشته باشيد ؛ بلكه برويد و كار خودتان را انجام دهيد و بگذاريد زنها به شما فحش دهند . و حتّى اگر به من كه علىّ هستم سبّ و لعن كنند ، به اين حرفها كارى نداشته باشيد ؛ بلكه كار خودتان را بكنيد .

لشكر إسلام بر أساس عقل كار ميكنند ، نه بر أساس إحساسات . در مسلمان هميشه منطق عقل بر منطقِ إحساس حكومت دارد .

منطق إحساس اين است كه اگر كسى به إنسان بد گفت ، إنسان هم روى إحساسات به او بد بگويد . در اين حال ديگر خدا فراموش مى‏شود و همان حسّ انتقام و خود بينى پيش مى‏آيد . أمّا اگر از روى منطق عقل كار كند ، كارى را كه به او دستور داده شده ، پيگيرى كرده و به آخر ميرساند و خوب هم انجام ميدهد ؛ و لو اينكه درحين عمل وى را از إحساسات عبور دهند ، به او حرف بد بزنند ؛ شَتم و لَعن كنند ؛ بواسطه اينها إنسان نبايد از محلّ خودش تجاوز كند ؛ بلكه بايد به آقائى و بزرگوارى خود باقى بماند .

اين هم رويّه أميرالمؤمنين عليه السّلام بود در كارها . و مى‏بينيم كه از أوامر وِلائى خود هيچ تخطّى نمى‏نمود ، و خود را يك بنده مأمور پروردگار مى‏ديد كه أبداً به اينطرف و آنطرف (إفراط و تفريط) گرايش نداشت ، بلكه بر مُرّ حقّ و بر متن واقع قدم بر ميداشت ، و مردم را دنبال پيغمبر مى‏برد تا به سعادت نهائى برساند .

اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد

پى‏نوشتها:

1) آيه 44 إلى 47 ، از سوره 69 : الْحَآقّة

2) آيه 73 إلى 75 ، از سوره 17 : الإسرآء

3) آيه 86 ، از سوره 17 : الإسرآء

4) آيه 161 ، از سوره 3 : ءَال عمران

5) آيه 67 و 68 ، از سوره 8 : الأنفال

6) صدر آيه 4 ، از سوره 47 : محمّد

7) علّامه در تعليقه فرموده‏اند : عتاب پروردگار : تُرِيدُونَ عَرَضَ الدّنْيَا ، سخن عبيده را خطا ميداند . «الميزان» ج 9 ، ص . 141

8) آيه 70 از سوره 8 : الأنفال

9) الميزان فى تفسير القرءان» ج 9 ، ص 136 تا 143

10) قتل صَبْر عبارت است از آنكه كسى را بدون آنكه بتواند از خود دفاع كند ، بر پا دارند و او را بكشند .

11) النّص و الاجتهاد» طبع دوّم ، ص 238 تا ص 241 ، مورد 47 از موارد اجتهاد در برابر نصّ

12) عبارت «النّصّ و الاجتهاد» چنين است : وَكَانَ عُمَرُ قَوِىّ الْعَزِيمَةِ ؛ شَدِيْدَ الشّكِيمَةِ فِى اسْتِئْصَالِهِمْ قَتْلاً ...

13) ذيل آيه 15 ، از سوره 10 : يونس

14) النّص و الاجتهاد» طبع دارالنهج لبنان ، ص 243 ، از جزء أوّل «سيره نبويّه» دحلانىّ ، ص 512 نقل نموده است ؛ و به غير اين لفظ كه مفيد همين معنى است نيز در «سيره دحلانىّ» و «سيره حلبيّه» و در «البداية و النّهاية» ابن كثير نقلاً از هر يك از إمام أحمد ، و مسلم ، و أبوداود ، و تِرمذِىّ با إسنادشان به عُمَربن خطّاب موجود ميباشد .

15) آيه 67 و 68 ، از سوره 8 : الأنفال

16) صدر آيه 91 ، از سوره 6 : الأنعام

17) آيه 4 ، از سوره 53 : النّجم

18) آيه 7 ، از سوره 8 : الأنفال

19) آيه 5 و 6 از سوره 8 : الأنفال

20) النّص و الاجتهاد» طبع دوّم ، خلاصه گفتار از ص 239 تا ص 245 مورد 47 ، و 48 از مواردى كه اجتهاد در مقابل نصّ شده است .

21) آيه 113 ، از سوره 9 : التّوبة

22) آيه 1 ، از سوره 66 : التّحريم

23) آيه 43 ، از سوره 9 : التّوبة

24) آيه 112، از سوره‏11 : هود

25) آيه 7 و 8 ، از سوره 33 : الأحزاب

26) آيه 79 ، از سوره 3 : ءَال عمران

27) نهج البلاغة» با تعليقه شيخ محمّد عبده ، طبع مصر ، خطبه 123

28) نهج البلاغة» حكمت 420

29) قسمتى از آيه 187 ، از سوره 2 : البقرة

30) نهج البلاغة» باب رسائل ، رساله 12

31) نهج البلاغة» باب كتب ، رساله 47

32) نهج البلاغة» باب رسائل ، رساله 14