بسم الله الرحمن الرحیم
 
نگارش 1 | رمضان 1430

 

صفحه اصلی | کتاب ها | موضوع هامولفین | قرآن کریم  
 
 
 موقعیت فعلی: کتابخانه > مطالعه کتاب ولایت فقیه در حکومت اسلام ( 1 ), حاج شیخ محسن سعیدیان   مناسب چاپ   خروجی Word ( برگشت به لیست  )
 
 

بخش های کتاب

     dars00 -
     dars01 -
     dars02 -
     dars03 -
     dars04 -
     dars05 -
     dars06 -
     dars07 -
     dars08 -
     dars09 -
     dars10 -
     dars11 -
     dars12 -
     fehrest -
     index -
     page1 -
 

 

 
 

درس أوّل : ولايت ، ريشه لغوىّ ، و معنى اصطلاحى آن

أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ

بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ

وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ

وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِم أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ يَوْمِ الدّينِ

وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ

قَالَ اللَهُ الْحَكِيمُ فِى كِتَابِهِ الْكَرِيمِ : هُنَالِكَ الْوَلَيَةُ لِلّهِ الْحَقّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَ خَيْرٌ عُقْبًا (1) .

«آنجا ولايت اختصاص به خداوند دارد ، كه اوست حقّ ؛ و اوست پاداش و مُزد اختيار شده ، و اوست عاقبتِ اختيار شده و پسنديده و مورد رضا.»

بحث ما إن شآء الله در اين روزها پيرامون مسأله ولايت است از نقطه نظر حقيقت ولايت ، و معنى و شقوق و شؤون آن، و ولايت پيغمبران و أئمّه عليهم السّلام ، و ولايت فقيه ، و حدود و ثغور و شرائط و آثار آن ، و بالأخره عمده بحث از جهت شرائط ولايت فقيه و حدود و مشخّصات آن است كه بحث إن‏شآءالله به آنجا خاتمه پيدا ميكند ؛ و البتّه اين مجموعه دوره دوّم از همان بحث «وظيفه فرد مسلمان در إحياى حكومت إسلام» خواهد بود .

چون سال قبل ، در همين أيّام (بعد از ارتحال رهبر كبير آية الله خمينىّ قَدّس اللَهُ نَفسَهُ) مجالسى در همين مكان تشكيل شد و وظيفه فرد مسلمان مشخّص گرديد . اينك كه در آستانه همان أيّام قرار داريم بعنوان تتمّه همان بحث ، مطالبى بيان مى‏شود . البتّه مطالبى كه در سال گذشته ذكر شد قدرى ساده‏تر و بسيط تر بود ، ولى إن شآء الله امسال مطالب را قدرى عميق تر و استدلالى‏تر بيان مى‏كنيم ؛ البتّه نه چندان عميق و استدلالى كه براى غالب ، قابل فهم نباشد ؛ بلكه همين قدر كه از نقطه نظر بحث فقهىّ كافى و وافى باشد . بدين لحاظ بحث را آنقدر گسترش نمى‏دهيم تا به تمام أطراف مسائل و جزئيّات آنها رسيدگى شود ؛ چون آن ، احتياج به مجالس عديده‏اى دارد كه بايد در ضمن آن تحقيقاً يك دوره اجتهاد و تقليد بطور مفصّل و مبسوط گفته شود كه حدأقلّ بيشتر از يكسال طول مى‏كشد ؛ ولى إن شآءالله اميدواريم در اين دو سه ماه با توجّه پروردگار آن مقدارى كه لازمه موضوع باشد و مطلب بدست بيايد بحث كنيم .

وَلَايَت ، أمر بسيار مهمّى است ؛ و حقيقت دين و دنياى إنسان به آن بستگى دارد ، زيرا از شؤون ولايت ، آمريّت و حكومت بر مسلمانان ، و بلكه بر همه أفراد بشر است . و اين يگانه راهى است كه تمام سعادتها و شقاوتها ، خير و شرّ ، و نفع وضَرّ ، و بهشت و دوزخ ، و بالأخره نجات مردم به آن راه بسته است . هر ملّتى به هر كمالى رسيده است ، در أثر ولايت وَلىّ آن قوم بوده ، و هر ملّتى هم كه رو به بدبختى و ضلالت رفته ، در أثر ولايت وَلىّ آن قوم بوده است ، كه آنها را به سوى آراء و أهواء شخصيّه كشيده ، و از منهاج و صراط مستقيم منع كرده است .

در أخبار از موضوع ولايت ، بحث بسيار زيادى شده است ؛ بلكه اُصولاً بايد گفت : ولايت ، تشكيل دهنده مكتب تشيّع است ؛ و أصل مكتب تشيّع بر همين أساس پايه گذارى شده ، و آيات قرآن و أخبار در اين مسأله بسيار زياد است .

اينك بحث ما در امروز ـ إن شآء الله ـ فقط در معنى لُغوى وَلَايَت است ؛ كه ولايت در لغت به چه معنى آمده است ؟ و مقصود از ولايت در آيات شريفه چه مى‏باشد؟ يا رواياتى كه در آن ، لفظ ولايت يا مُشتقّات آن استعمال شده‏اند ، چه معنى دارند ؟ سپس يك يك از مصاديق ولايت ، و پياده كردن معنى لغوى آن را در جامعه‏هاى إسلامى از زمان نزول قرآن تا بحال مورد بررسى قرار مى‏دهيم .

بعضى خيال كرده‏اند كه وَلَايَت معانى مختلفى دارد ؛ مثلاً گفته‏اند : يكى از معانى آن نُصرت است ؛ إِنّمَا وَلِيّكُمُ اللَهُ وَ رَسُولُهُ (2) يعنى ناصر شما خداست و رسول خدا ؛ يا اينكه گفته‏اند : به معنى مُحبّ است ؛ يا به معنى آزاد كننده ، يا آزاد شده است ؛ يا أقوامى كه با إنسان نزديكى دارند (نزديكى نَسَبى ، يا زمانى ، يا مكانى) يا دو نفرى كه با همديگر شركت مى‏كنند هر كدام را ولىّ ديگرى مى‏گويند . و خلاصه در كتب لغت معانى مختلفى ذكر كرده‏اند بطوريكه در «تاج العروس» بيست و يك معنى براى ولايت بيان مى‏كند ، و شواهدش را ذكر مى‏نمايد .

حال ما ببينيم آيا واقعاً همينطور است ؟ و اين معانى ، معانى مختلفى است براى ولايت ؟ يعنى واضع لغت ، بنحو اشتراك لفظىّ اين لفظ را در اين معانى مختلف با وضع هاى مختلف وضع كرده‏است ؟ يا اينكه نه ؛ اينطور نيست ؛ بلكه : معنى ولايت يك معنى واحدى است ، و در تمام اين موارد با عنايت و قرينه‏اى استعمال شده‏است ؟ بعبارت ديگر : استعمال آن در مصاديق مختلفه غير موضوعٌ لَه آن مجازىّ مى‏باشد ؟ يا اينكه نه ؟ أصلاً اين هم نيست ؛ بلكه وَلَايَت داراى يك معنىِ واحد است ؛ و در تمام اين مصاديق و معانى و موارد همان معنى كه واضع لغت در نظر گرفته است ، همان مورد نظر بوده‏است منتهى به عنوان خصوصيّت مورد ، مصاديق مختلفى پيدا كرده‏است ، و آنچه كه مَحَطّ نظر استعمال است همان معنىِ وضعِ أوّلىّ است ، كه اين معنىِ اشتراك معنوى مى‏باشد . و بنابراين وَلَايَت يك معنى بيشتر ندارد ؛ و در تمام اين مصاديقى كه بزرگان از أهل لغت ذكر كرده‏اند ، همان معنى أوّلش مورد نظر و عنايت است ؛ و به عنوان خروج از معنى لغوى و وضعىّ ، يا به عنوان تعدّد وضع ، يا به عنوان اشتراك و كثرت استعمال ؛ هيچكدام از اينها نيست .

در كتب لغت راجع به معنى ولايت بحثهاى مفصّلى آمده‏است ، ولى آنچه را كه ما امروز در صدد بيان آن هستيم ، از چند كتاب تجاوز نمى‏كند : «مصباح المُنير» ، «صحاح اللغة» ، «تاج العروس» و «لسان العرب» كه كتابهاى ارزشمندى در لغت محسوب مى‏شوند ؛ بخصوص از سه كتاب «صحاح» و «لسان» و «مصباح» كه مرحوم آية الله بروجردى به آنها اتّكاء داشتند ، و هميشه در دسترس ايشان بود و مورد مطالعه قرار مى‏دادند . و البته از بعضى لغتهاى ديگر مانند : «نهايه» ابن أثير و «مَجمَع البحرَين» و «مُفردات» راغب هم مطالبى إن شآءالله ذكر مى‏كنيم .

كلمه وِلَايَت كه مصدر يا اسم مصدر است با بسيارى از اشتقاقات آن همچون : وَلِىّ و مَوْلَى و والِى و أوْلياء و مَوَالِى و أوْلَى و تَوَلّى و وَلايت و غيرها در قرآن مجيد وارد شده‏است .

و أمّا معنى لغوى آن : در «مصباح المُنير» گويد : الْوَلْىُ مِثْلُ فَلْسٍ ، به معنىِ قُرب است ؛ و در آن دو لغت است :

أوّل : وَلِيَهُ ، يَلِيهِ ؛ با دو كسره از باب حَسِبَ ، يَحْسِبُ ؛ دوّم : وَلَاهُ ، يَلِيهِ ؛ از باب وَعَدَ ، يَعِدُ ؛ وليكن لغت دوّم استعمالش كمتر است . و وَلِيتُ عَلَى الصّبىّ وَ الْمَرْأةِ ، يعنى من بر طفل و زن ولايت پيدا كردم ؛ و فاعل آن والٍ است و جمع آن وُلَاةٌ ؛ و زَن و طفل را مُوَلّى عليه گويند . و وِلايت و وَلايت با كسره و فتحه به معنىِ نصرت است . و اسْتَوْلَى عَلَيْهِ يعنى بر او غالب شد و بر او تمكّن يافت .

در «صحاح اللغة» گويد : الْوَلْىُ به معنىِ قُرب و نزديك شدن است ؛ گفته مى‏شود : تَباعَدَ بَعْدَ وَلْىٍ ، يعنى بعد از نزديكى دورى كرد ؛ و كُلْ مِمّا يَلِيكَ ، أىْ مِمّا يُقارِبُكَ . يعنى از آنچه نزديك تو است بخور .

مطلب را إدامه مى‏دهد تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏گويد : وَلِىّ ضدّ دشمن است ؛ و از همين معنى تَوَلّى استعمال شده‏است ؛ و مَوْلَى به آزادكننده ، و آزاد شده ، و پسر عمو ، و يارى كننده ، و همسايه گويند ؛ و وَلِىّ به داماد گويند ؛ و كُلّ مَنْ وَلِىَ أمْرَ وَاحِدٍ فَهُوَ وَلِيّهُ ؛ يعنى هركس أمر كسى را متكفّل گردد و از عهده انجام آن برآيد ولىّ او خواهد بود .

باز مطلب را إدامه مى‏دهد تا اينكه مى‏گويد : و وِلايت با كَسره واو به معنىِ سلطان است ؛ و وِلايت و وَلايت با كسره و فتحه به معنىِ نصرت است . و سيبويه گفته است : وَلايَت با فتحه مصدر است و با كسره اسم مصدر ؛ مثل : أمارت و إمارت و نَقابت و نِقابت . چون اسم است براى آن چيزى كه تو بر آن ولايت دارى ؛ و چون بخواهند معنى ِ مصدرى را إراده كنند فتحه مى‏دهند .

طُرَيْحىّ در «مجمع البحرين» گويد : إِنّ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْرَ هِيمَ (3) يعنى أحَقّهُمْ بِهِ وَ أقْرَبَهُمْ مِنْهُ ؛ مِنَ الْوَلْىِ وَ هُوَ الْقُرْبُ . معنىِ أَوْلَى النّاسِ بِإِبْرَ هِيمَ «نزديكترين مردم به إبراهيم» أحقّيّت اوست به او ، و نزديكتر بودن اوست از سائر مردم به آن حضرت ؛ زيرا از مادّه وَلْىْ است كه به معنىِ قرب مى‏باشد ؛ و وَلايت در گفتار خداوند تعالى : هُنَالِكَ الْوَلَيَةُ لِلّهِ الْحَقّ (4) ؛ با فتحه آمده كه به معنى ربوبيّت است ؛ يعنى در آن روز همگى در تحت ولايت خدا در مى‏آيند ، و به او إيمان مى‏آورند ، و از آنچه در دنيا پرستيده‏اند بيزارى مى‏جويند .

و وَلَايَت با فتحه به معنى مَحبّت و با كسره به معنى تَولِيَت و سلطان است ؛ و از ابن سِكّيت وارد شده كه : وِلآء با كسره نيز همين معنى را دارد .

و وَلِىّ و وَالِى كسى را گويند كه زِمام أمر ديگرى را به دست خود گيرد و عهده‏دار آن گردد .

و وَلِىّ ، به كسى گويند كه نصرت و كمك از ناحيه اوست . و نيز به كسى گفته مى‏شود كه : تدبير اُمور كند ، و تَمشِيَت به دست و به نظر او انجام گيرد ؛ و بر اين أصل گفته مى‏شود : فلانٌ وَلِىّ الْمَرْأةِ ، يعنى نكاح آن زن به صلاحديد و به نظر اوست .

و وَلِىّ دَم به كسى گويند كه حقّ مطالبه دِيه را از قاتل يا از زخم زننده دارد. و سلطان ، ولىّ أمر رعيّت است و از همين باب است گفتار كُمَيْتِ شاعر در باره حضرت أميرالمؤمنين عليه السّلام :

وَنِعْمَ وَلِىّ الأَمْرِ بَعْدَ وَلِيّهِ

وَ مُنْتَجَعُ التّقْوَى وَنِعْمَ الْمُقَرّبُ (5)

«أميرالمؤمنين علىّ بن أبى طالب عليه السّلام ، خوب سلطان و كفيل أمر اُمّت بعد از سلطان أوّلش (رسول الله) بوده است ؛ و خوب دليل و راهنماى تقوى و سَداد در بيابان خشك و بَيْدَاء جهالت ؛ و خوب نزديك كننده اُمّت به خداوند متعال است.»

طريحىّ در «مجمع البحرين» مطلب را إدامه مى‏دهد تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏گويد : در مورد آيه : إِنّمَا وَلِيّكُمُ اللَهُ وَرَسُولُهُ وَ الّذِينَ ءَامَنُوا الّذِينَ يُقِيمُونَ الصّلَوةَ وَيُؤْتُونَ الزّكَوةَ وَ هُمْ رَ كِعُونَ (6) ؛ أبوعلىّ گفته است : معنىِ آيه اين است كه : «آن كسيكه متولّىِ تدبير شما گردد ، و ولايت اُمور شما را بر عهده گيرد ، خداوند است ، و رسول خداوند ، و كسانى كه صفات آنان اينطور باشد كه إقامه نماز كنند ، و در حال ركوع نماز خود ، زكات بدهند.»

آنگاه مطلب را إدامه داده تا اينكه گويد : و چنين نقل شده كه جماعتى از أصحاب رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم در مسجد مدينه دور هم گرد آمدند و بعضى به بعض ديگر گفتند : اگر ما به اين آيه كافر شويم ، به سائر آيات قرآن هم كافر شده‏ايم ! و اگر به اين آيه إيمان آوريم ، ما را به همان متن و مُفاد خود دعوت مى‏كند ؛ وَلَكِنّا نَتَوَلّى وَ لَانُطِيعُ عَلِيّا فِيمَا أَمَرَ ؛ فَنَزَلَتْ : «يَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَهِ ثُمّ يُنكِرُونَهَا» (7) .

«وليكن ما ولايت علىّ را قبول مى‏كنيم ؛ و أمّا در بارهَ آنچه كه او أمر مى‏كند إطاعت او را نمى‏نمائيم ؛ پس اين آيه نازل شد : نعمت خدا را مى‏شناسند ، و سپس آن نعمت را إنكار مى‏كنند.»

و گفتار خداوند تعالى : النّبِىّ أَوْلَى‏ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ (8) ، از حضرت باقر عليه السّلام وارد است كه : اين أولويّت پيامبر به مؤمنين از خود ايشان ، درباره أمر حكومت و إمارت نازل شده‏است ؛ و معنى آيه اين مى‏شود كه : پيغمبر نسبت به مردم از خود آنها به خودشان سزاوارتر است ؛ و بنابراين جائز است كه پيامبر در صورت نياز ، غلام و مملوكى را با وجود آنكه صاحبش به آن محتاج است ، از او بگيرد .

و روى همين أصل روايتى وارد شده است كه : النّبِىّ ـ صَلّى اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلّمَ ـ أَوْلَى بِكُلّ مُؤْمِنٍ مِنْ نَفْسِهِ ؛ وَ كَذَا عَلِىّ مِنْ بَعْدِهِ .

«پيامبر سزاوارتر است به هر مؤمنى از خود آن مؤمن به خودش ؛ و نيز علىّ بن أبى طالب(عليه السّلام) پس از او اينچنين است.»

و گفتار خداوند تعالى : وَلَمْ يَكُن لَهُ ُ وَلِىّ مِنَ الذّلّ (9) . «از براى خداوند وَليّى از جهت ذلّت او نيست.» ولىّ به كسى گويند كه قائم مقام و جانشين شخص باشد در اُمورى كه اختصاص به او دارد ، و آن شخص به جهت عجز و ناتوانى قادر بر بجا آوردن آن اُمور نيست ؛ مانند ولىّ طفل و ولىّ مجنون .

بناءً عليهَذا هر كس كه ولىّ دارد ، نيازمند به اوست ؛ و چون خداوند غنىّ و بى نياز است ، محال است كه داراى ولىّ باشد ؛ و همچنين اگر آن ولىّ هم نيازمند به خدا باشد ، در اينجا دور لازم مى‏آيد ، و اگر نيازمند نباشد شريك او خواهد بود ؛ و هر دو صورت محال است .

ابن أثير جَزَرى در «نهايه» گويد : از جمله أسماء خداوند تعالى وَلِىّ است ؛ يعنى ناصر و يارى كننده . و گفته شده است كه : معنى آن متولّى إداره اُمور عالم و خلائق است كه بر همه عالم قيام دارد .

و از جمله أسماء خداوند والى است ، و آن به معنى مالك جميع أشياء و تصرّف كننده در آنهاست ؛ و گويا كه وِلايت إشعار به تدبير و قدرت و فعل دارد ؛ و تا وقتيكه تدبير و قدرت و فعل با هم مجتمع نباشند اسم والى بر آن إطلاق نمى‏شود . تا آنكه گويد :

و لفظ مَوْلَى در حديث بسيار آمده است ؛ و آن اسمى است كه بر جماعت كثيرى گفته مى‏شود ؛ و آن عبارت است از رَبّ (مربّى و صاحب اختيار) و مَالِك (صاحب مِلك) و سَيّد (آقا و بزرگوار) و مُنْعِم (نعمت بخشنده) و مُعْتِق (آزاد كننده) و نَاصِر (يارى كننده) و مُحِبّ (دوست دارنده) و تَابِع (پيروى كننده) و جَار (همسايه) و ابن عَمّ (پسر عمو) و حَلِيف (هم سوگند) و عَقِيد (هم پيمان) و صِهْر (داماد) و عَبْد (غلام و بنده) و مُعْتَقْ (غلام يا كنيز آزاد شده) و مُنْعَمٌ عَلَيْهِ (نعمت بخشيده شده) ؛ و بسيارى از اين معانى در حديث

آمده‏است ، پس لفظ مَوْلَى در هر حديث ، به آن معنى كه آن حديث اقتضاء دارد نسبت داده ميشود . و هر كس كه متصدّى أمرى گردد و يا قيام بر آن كند آن كس مَوْلَى و وَلِىّ آن أمر خواهد بود .

اينها مطالبى بود كه از «نهايه» ابن أثير نقل شد .

زَبيدى در «تاج العروس» مى‏گويد : وَلِىّ معانى بسيار دارد ؛ بعضى از آنها مُحِبّ است ، و آن ضدّ دشمن است ؛ و آن اسم است از مادّه وَالَاهُ يعنى او را دوست داشت ؛ و بعضى از آنها صَدِيق است ، و بعضى از آن معانى نصير است از مادّه وَالَاهُ يعنى يارى كرد او را .

وَ وَلِىَ الشّىْ‏ءَ ، وَ وَلِىَ عَلَيْهِ ، وِلَايَةً وَ وَلَايَةً ، با كسره و فتحه است ؛ و يا آنكه با فتحه مصدر و با كسره اسم است ، مثل : إمارَتْ و نِقابَتْ ، چون اسم است براى آن أمرى كه متولّى آن شده‏اى ، و بر انجام آن قيام نموده‏اى . و بنابراين چون معنى مصدرى را إراده كنند ، فتحه مى‏دهند ؛ و بر اين گفتار ، سيبويه تصريح كرده‏است .

و گفته شده است كه : وِلايت با كسره ، خِطّه و إمَارَت است ؛ و بر اين گفتار در «مُحْكَم» تصريح كرده است كه همانند إمارَتْ است . و ابن سِكّيت گفته است : وِلايت با كسره به معنى سلطان است .

و پس از آنكه ـ همانطور كه ذكر كرديم ـ معانى مختلفى براى مَوْلَى ذكر مى‏كند مى‏گويد : همچنين مَوْلَى و وَلِىّ : الّذِى يَلِى عَلَيْكَ أمْرَكَ ؛ يعنى آن كسيكه به عنوان تسلّط و برترى ، اُمور تو را عهده‏دار و متكفّل گرديده است . و مَوْلَى و وَلِىّ هر دو به معنىِ واحد هستند ؛ و از همين قبيل است حديثى كه وارد شده‏است : أَيّمَا امْرَأَةٍ نَكَحَتْ بِغَيْرِ إذْنِ مَوْلَاهَا ، و بعضى همين حديث را روايت كرده‏اند كه : أَيّمَا امْرَأَةٍ نَكَحَتْ بِغَيْرِ إذْنِ وَلِيّهَا . (از اينجا استفاده مى‏شود كه مَوْلَى و وَلىّ يك معنى دارند.)

تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏گويد : و از جمله معانى ولىّ كه در أسماء خداوند تعالى آمده است ، ناصر است ؛ و گفته شده : الْمُتَوَلّى لِاُمُورِ الْعَالَمِ القَآئِمُ بِهَا ؛ يعنى متولّى و عهده‏دار و صاحب اختيار اُمور عالم بوده و بر همه عالم قيام دارد ، و بر آن اُمور متمكّن است . و گفته شده كه : معنى ولىّ در اينجا والى است . وَ هُوَ مَالِكُ الأشْيَآءِ جَمِيعِهَا المُتَصَرّفُ فِيهَا ، يعنى خداوند مالك همه چيزهاست بطور كلّىّ ، و تصرّف كننده در آنهاست بطور عموم .

آنگاه مى‏گويد : و ابن أثير گفته است : مثل آنكه وَلايت دلالت بر تدبير در اُمور و قدرت بر آنها و بجا آوردن آنها را دارد ، و تا هنگامى كه اين معانى سه گانه (تدبير و قدرت و فعل ) با يكديگر مجتمع نشوند إطلاق لفظ والى در آنجا آزاد و رها نيست .

و در «لسان العرب» آنچه را كه ما از «نهايه» و «تاج العروس» نقل كرديم بعينه آورده است ، و لذا از تكرار آن خود دارى مى‏نمائيم .

راغب اصفهانىّ در «مفردات» گويد : الْوَلَآءُ و التّوَالِى أنْ يَحْصُلَ شَيْئَانِ فَصَاعِدًا حُصُولًا لَيْسَ بَيْنَهُمَا مَا لَيْسَ مِنْهُمَا . «وَلَاء و توَالى بمعنى آن است كه : دو چيز يا بيشتر طورى با همديگر قرار گيرند كه چيزى غير از خود آنها در ميانشان وجود نداشته باشد.» و بدين مناسبت وَلَاء و توَالِى را براى قُرب مكانى و قرب نَسَبى ، و قرب دينى ، و قرب صداقت و دوستى و قرب نصرت و يارى ، و قرب اعتقادى استعاره مى‏آورند .

و وِلايت با كسره به معنىِ نُصرت ، و وَلايت با فتحه به معنى متولّى شدن در اُمور است ؛ و گفته شده : وِلايت و وَلايت همانند دِلالت و دَلالت هستند ، و حقيقت آن متولّى شدن بر أمر است . و هر يك از وَلّى و مَوْلَى ، در اين معنى استعمال مى‏شوند ، و بنابراين در معنى فاعلى مُوالِى و در معنى مفعولى مُوَالَى گفته مى‏شود . وَلىّ بر وزن قَتِيل هم به معنى اسم فاعل «قاتل» و هم به معنى اسم مفعول «مَقتول» مى‏آيد .

به مؤمن وَلِىّ اللَه گفته مى‏شود ؛ و ليكن مَوْلَى اللَه وارد نشده‏است . و گاه گفته مى‏شود : اللَهُ تَعَالَى وَلِىّ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَوْلَاهُمْ . «خداوند متعال ، ولىّ مؤمنان و مولاى ايشان است.»

أمّا از نوع أوّل كه به معنى فاعل باشد اين آيات است : اللَهُ وَلِىّ الّذِينَ ءَامَنُوا (10) . «خداوند ولىّ كسانى است كه إيمان آوردند.» إنّ وَلِِّىَ اللَهُ (11) . «بدرستى كه ولىّ من خداست.» وَاللَهُ وَلِىّ الْمُؤْمِنِينَ (12) . «خداوند ولىّ مؤمنان است.» ذَ لِكَ بِأَنّ اللَه مَوْلَى الّذِينَ ءَامَنُوا (13) . «و اين بعلّت آنست كه : خداوند مولاى آن كسانى است كه إيمان آوردند.» نِعْمَ الْمَوْلَى‏ وَ نِعْمَ النّصِيرُ (14) . «خداوند خوب مولائى و خوب يارى كننده‏اى است.» وَاعْتَصِمُوا بِاللَهِ هُوَ مَوْلَبكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى‏ (15) . «خود را در عصمت و مَصُونيّت خدا در آوريد ؛ زيرا كه او مولاى شماست ؛ و خوب مولائى است.» قُلْ يَأَيّهَا الّذينَ هَادُوا إِن زَعَمْتُمْ أَنّكُمْ أَوْلِيَآءُ لِلّهِ مِن دُونِ النّاسِ فَتَمَنّوُا الْمَوْتَ (16) . «بگو (اى پيغمبر) : اى كسانيكه طريقه يَهوديّت را اتّخاذ كرده‏ايد ، اگر چنين مى‏پنداريد كه شما أوليائى براى خدا هستيد غير از مردم ، پس تمنّاى مرگ كنيد.» وَ إِن تَظَهَرَا عَلَيْهِ فَإِنّ اللَه هُوَ مَوْلَبهُ (17) . «يعنى اگر آن دو زن (عائشه و حَفْصَه) عليه پيغمبر مُعين و همكار هم گردند ، پس بدرستى كه خداوند مولاى پيغمبر است.» ثُمّ رُدّوا إِلَى اللَهِ مَوْلَبهُمُ الْحَقّ (18) . «و پس از آن به سوى خداوند كه مولاى حقّ ايشان است باز گردانيده مى‏شوند.»

اينها آياتى است كه راغب إصفهانىّ در «مفردات» بعنوان شاهد بر اينكه وَلِىّ و مَوْلَى در آنها به معنى اسم فاعل مى‏باشد ذكر نموده و سپس گفته است : و وَالِى كه در گفتار خداوند آمده است : وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ (19) . «از براى ايشان غير از خدا هيچ والى‏اى نيست.» به معنىِ وَلىّ مى‏باشد ؛ يعنى ايشان غير از خدا هيچ ولِيِّى ندارند .

سپس راغب ، بسيارى از آيات قرآن را كه در آنها نام وَلِىّ برده شده ، و نفى ولايت از غير خدا نموده است ، و نهى از اتّخاذ ولايت يهود و نصارَى ، و ولايت دشمنان خدا كرده ، و بسيارى از آياتى كه در آنها مشتقّات اين مادّه ذكر شده‏است ، بيان كرده و معنى مناسب آنها را ذكر نموده ، و در اين معانى مطلب را توسعه و گسترش داده است .

بارى ما در اينجا آنچه لازم بود از كتب لغت در باره معنىِ ولايت و مشتقّات آن آورديم ، تا خبيرِ بصير ، بر خصوصيّات معانى و موارد استعمال آنها مطّلع گردد ، و با تأمّل و تدبّر بدست آورد كه : تمام اين معانى مختلفى را كه براى وَلايت و وَلِىّ ، و مَوْلى ، و غيرها نموده‏اند ـ چنانكه در «تاج العروس» گويد : معانى ولىّ به بيست و يك قسم مى‏رسد ـ همه و همه راجع به يك معنى واحدى است كه آن ، أصل و ريشه معنىِ ولايت است ، و بقيّه معانى آن نيز با استعاره از آن معنى آورده شده است .

و بعبارةٍ اُخرى : أصل معنى ولايت در همه اين موارد استعمال ، محفوظ است ، غاية الأمر بمناسبت جهتى از جهات ، آن معنى أصل را با ضميمه خصوصيّتى كه در مورد استعمال در نظر گرفته‏اند ملاحظه نموده‏اند و آن أصل همان معنائى است كه راغب در «مفردات» ذكر نموده است ؛ آنجا كه در مادّه «وَلْىْ» گويد : الْوَلَآءُ وَالتّوَالِى أنْ يَحْصُلَ شَيْئَانِ فَصَاعِدًا حُصُولًا لَيْسَ بَيْنَهُمَا مَا لَيْسَ مِنْهُمَا . «ولاء و توالى عبارت است از آنكه : دو چيز يا بيشتر طورى با همديگر متّحد بشوند كه چيزى غير از خود آنها در ميانشان وجود نداشته باشد.» به اين معنى كه : بين آنها هيچگونه حجاب و مانع و فاصله و جدائى و غيريّت و بينونت نباشد ، بطوريكه اگر فرض شود چيزى بين آن دو وجود داشته باشد ، از خود آنها باشد ؛ نه از غير آنها .

مثلاً مقام وحدانيّت و يگانگى كه بين بنده و پروردگارش پيدا مى‏شود كه هيچگونه حجاب و پرده‏اى در هيچ يك از مراحل : طبع و مثال و نفس و روح و سرّ نبوده باشد ، اين را وَلايت گويند . و مقام يگانگى كه بين حبيب و محبوب ، و عاشق و معشوق ، و ذاكر و مذكور ، و طالب و مطلوب پيدا شود بطوريكه أبداً به هيچ وجه من الوجوه جدائى نبوده باشد ، آنرا وَلايت گويند .

و بر اين أساس خداوند تعالى ولىّ تمام موجودات است در عالم تكوين بطور مطلق ، و همه موجودات نيز ـ بدون استثناء ـ تكويناً ولىّ خدا هستند ، زيرا بين خدا كه ربّ است و بين موجودات كه مربوبند ، حجاب و فاصله‏اى وجود ندارد مگر آنكه آن حجاب از خود آنهاست . و أمّا در عالم تشريع و عرفان، ولايت حقّ اختصاص به كسانى دارد كه از مراحل شرك خفىّ بطور كلّى عبور كرده ، و از همه حجابهاى نفسانىّ گذشته ، و در نقطه أصلى و حقيقت عبوديّت قرار گرفته‏اند .

و بر همين ميزان است كه به هريك از دو طرف نسبت و إضافه ولىّ گويند ؛ يعنى بينونت و غيريّت به كلّى از بين رفته و هُو هُوِيّت پيدا شده است . خدا ولىّ مؤمن است و مؤمن هم ولىّ خداست . به مؤمن وَلِىّ‏اللَه مى‏گوئيم كه جمع آن أوْلِيَاءُ اللَه است و خداوند هم ولىّ آنهاست : اللَهُ وَلِىّ الّذِينَ ءَامَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظّلُمَتِ إِلَى النّورِ (20) . وَلِىّ در اينجا بتمام معنى الكلمه بين مؤمن و پروردگار به يك عنايت استعمال مى‏شود . و اين است حقيقت معنى وَلَايَت !

و از اينجا بدست ميآوريم كه : أوّلاً : در ولِىّ به معنى مفعول ، تمام آثار و خصوصيات وَلِىّ به معنى فاعل مشهود مى‏باشد و چون آئينه بدون مختصر خودنمائى و مثل آب صاف ، و مانند شيشه بدون اندك خودنمائى ، تمام چهره صاحب صورت را در خود منعكس مى‏كند .

ثانياً : تمام مشتقّاتى كه از وَلِىّ آمده است ، و تمام معانى‏اى كه براى آن ذكر شده است ، همه بر اين أساس و روى اين ميزان است ؛ چون لازمه ولايت قُرب است ، و قرب هم داراى أنواع و أشكال مختلفى است كه در هر يك از مظاهِر قرب و نزديكى بتمام معنى كلمه ، آن حقيقت ولايت ، با لحاظ اين خصوصيّت قرب ملاحظه شده است .

و عليهذا صحيح نيست كه بگوئيم : وَلَايَتْ و وَلِىّ و مَوْلَى و سائر مشتقّات آنها كه در معانى مختلفه استعمال مى‏شوند ، بنحو اشتراك لفظى است؛ نه ، چنين نيست . بلكه بنحو اشتراك معنوىّ و استعمال لفظ در همان معنىِ واحد است كه بواسطه قرينه مقاميّه و يا مقاليّه ، يك نوع خصوصيّت قُرب و نزديكى از آن معنىِ عامّ در نظر گرفته شده ؛ و اين گونه استعمال در همه موارد استعمال حقيقت است .

و روى اين گفتار هر جا كه لفظ وَلَايَت يا وَلِىّ يا مَوْلَى و غير آنها را يافتيم ، و قرينه اى بخصوص نبود كه دلالت بر خصوص يكى از مصاديق آن كند ، بايد همان معنى كلّى را بدون هيچ قيدى در نظر بگيريم و آنرا مُراد و معنى لفظ بدانيم . مثلاً اگر گفته شد : وَلايت از آنِ خداست ، بايد گفت : مراد ، مَعِيّت خداوند با همه موجودات است . و اگر گفته شد : فلان كس به مقام ولايت رسيده است ، بايد گفت : مراد آن است كه : در مراحل سير و سلوك و عرفان و شهود إلهىّ ، به مرحله‏اى رسيده است كه هيچيك از حُجُب نفسانيّه بين او و حضرت حقّ وجود ندارد ، و تمام شوائب فرعونيّت و ربوبيّت در وجود او مُضْمَحِلّ گرديده ، و به مقام عبوديّت مطلقه ، و بندگى مَحضه حضرت حق ـ جلّ و عَلاَ ـ نائل گرديده است .

بارى از اين بيانى كه نموديم معلوم مى‏شود كه : هر جا كه وَلَايَت يا وَلىّ استعمال مى‏شود ، يك نوع جنبه اتّحاد و وحدتى بين دو چيز وجود دارد كه بر آن أصل ، اين لفظ را مى‏آورند و استعمال ميكنند . مثلاً نسبتى كه بين مالك و مملوك است و آن نسبت ، آن دو را به هم دوخته و پيوند زده است ، باعث مى‏شود كه به هر يك از آنها وَلِىّ گويند . و نسبتى كه بين آقا و غلام اوست ، اينچنين است ؛ و نسبتى كه بين مُنْعِمْ و مُنْعَمٌ عَلَيْه (نعمت دهنده و نعمت داده شده) موجود است هر دو را در تحت عنوان خاصّى قرار داده است ، لذا به هر يك از آن دو وَلِىّ گويند ؛ و نسبتى كه بين مُعْتِق و مُعْتَق (آقاى آزاد كننده و بنده آزاد شده) موجود است اين عنوان را در پى دارد ؛ نسبتى كه بين دو نفر حَليف (هم سوگند) و دو نفر عَقيد (هم پيمان و هم عهد) موجود است ، و نسبتى كه بين حَبيب و مُحِبّ است نيز از اين قبيل است ، و صِهْر (داماد) را نيز وَلِىّ گويند، زيرا بواسطه قرابت و خويشاونديى كه پيدا كرده است ، در بسيارى از اُمور ، جزو خانواده شده است ؛ ابن عمّ (پسر عمو) را وَلِىّ گويند ، چون جزء أفراد عاقله است ، و ديه خطائى بر عهده اوست ؛ ونيز در بسيارى از موارد ، حكم برادر را دارد و مُعين و ياور إنسان است .

و هر جا كه قرينه خاصّى براى إراده يكى از اين معانى بود ، بايد لفظ را حمل بر آن كنيم ؛ و گر نه همان معنى ولايت عامّ بدون قرينه ، متبادر به ذهن مى‏گردد ؛ و همان معنى ، مرادِ گوينده كلام است .

و معلوم است كه مالكيّت در تدبير ، و تكفّل اُمور و عهده دار شدن أحكام و مسائل مُوَلّى علَيه ، لازمه و نتيجه حاصله از ولايت است ، نه أصل حقيقت و معنى مطابقى آن . و هر جا كه أحياناً ديده شود ولايت را به حكومت و إمارت و سلطان و مراقبت و پاسدارى و نگهبانى تفسير مى‏كنند ، تفسير به لوازم معنى نموده‏اند ؛ نه بيان معنى حقيقى و واقعى آن .

و بر همين وَتِيره ، استاد گرامى ما : حضرت آية الحقّ و العرفان ، و سند العلم و الإيقان مرحوم آية الله طباطبائىّ ـ أفَاضَ اللَهُ عَلَيْنَا مِنْ بَرَكَاتِ تُرْبَتِهِ وَ نَفْسِهِ ـ كلمه ولايت را در رساله «الْوِلَاية» (21) و در «الميزان» تفسير فرموده‏اند .

اُستاد ما در رساله «الولاية» كه از نفائس كتب ايشان و از رساله‏هاى بسيار ذى قيمت و خيلى پر محتوى است ، مَمْشاى خود را بر اين أساس قرار داده و فرموده‏اند : الْوَلَايَةُ هِىَ الْكَمَالُ الأخِيرُ الحَقِيقِىّ لِلإنْسَانِ ، وَ إنّهَا الْغَرَضُ الْأخِيرُ مِنْ تَشْرِيعِ الشّرِيعَةِ الْحَقّةِ الْإلَهِيّةِ (22) . «ولايت آخرين درجه كمال إنسان ، و آخرين منظور و مقصود از تشريع شريعت خداوندى است.»

و در تفسير «الميزان» فرموده‏اند : گرچه براى ولايت معانى بسيارى ذكر كرده‏اند ، وَلَكِنّ الْأصْلَ فِى مَعنَاهَا ارْتِفَاعُ الْوَاسِطَةِ الْحَآئِلَةِ بَيْنَ الشّيْئَيْنِ بِحَيْثُ

لَايَكُونُ بَيْنَهُمَا مَا لَيْسَ مِنْهُمَا (23) . «و ليكن أصل در معنى آن ، برداشته شدن آن واسطه‏اى است كه بين دو چيز حائل شده باشد ، بطوريكه بين آن دو چيز غير از آن دو باقى نماند.» و سپس براى نزديكى چيزى به چيز ديگرى به أنحاء وجوه قرب و نزديكى استعاره آورده‏اند ، همچون قُرب نَسَبى و مكانى و قرب منزلتى و صداقت و غيرذلك .

و به همين مناسبت به هريك از دو طرف وَلايت ، وَلِىّ گفته مى‏شود ؛ بالأخصّ بجهت آنكه هر يك از آن دو ، نسبت به ديگرى حالتى از قرب را دارد كه غير او ندارد . و بنابراين ، خداوند سبحانه وَلِىّ بنده مؤمن خود است ؛ بعلّت آنكه اُمور او را زير نظر دارد و شؤون او را تدبير مى‏كند ، و او را در صراط مستقيم هدايت مى‏فرمايد ؛ و او را در اُمورى كه سزاوار اوست أمر مى‏كند ، و از اُمورى كه سزاوار او نيست نهى مى‏نمايد ؛ و در دنيا و آخرت او را نصرت و يارى مى‏كند . و مؤمن حقيقىّ و واقعىّ نيز وَلِىّ پروردگارش مى‏باشد ؛ زيرا كه خود را در أوامر و نواهى او تحت ولايت او در مى‏آورد ؛ و نيز در جميع بركات معنويّه از هدايت و توفيق و تأييد و تسديد و آنچه در پى دارند از مكرّم داشتن بواسطه ارتقاء درجه به بهشت و مقام رضوان خدا ، در تحت ولايت و پذيرش خداوندِ خود است .

و بنابراين أولياء خداوند ـ بهرحال ـ آن افرادى هستند كه به اين درجه از مقام قرب رسيده باشند . أولياء خدا خصوص مؤمنانى هستند كه خداوند در حيات معنوى و زندگى جاودانى ، خود را ولىّ ايشان مى‏شمرد و متولّى اُمور ايشان مى‏گردد ، و مى‏گويد : وَاللَهُ وَلِىّ الْمُؤْمِنِينَ (24) . «و خدا ولىّ مؤمنان است.»

اينها مطالبى بود كه از تفسير « الميزان » و اجمالاً از رساله «الولاية» نقل شد . و از اينجا استفاده مى‏شود كه : حضرت علّامه نيز وَلِىّ را در همان معنىِ واحدى كه راغب اصفهانى اختيار كرده ، اختيار كرده‏اند كه : دو چيز با همديگر آنطور متّحد و يگانه بشوند كه تمام حجابها از بين برود ، و غير از ذات و وجود آنها هيچ فاصله و بينونيّتى بين آنها نباشد ، بطورى كه هر چه بين آنها باشد از خودشان باشد .

و بنابراين ، معانىِ ولايتى كه در قرآن آمده : از نصرت و يارى و محبّت و سائر اشتقاقات ، همه به اين أصل بر مى‏گردد . و كمال حقيقى إنسان هم كه ولايت است : «هُنَالِكَ الْوَلَيَةُ لِلّهِ الْحَقّ هُوَ خَيرٌ ثَوَابًا وَ خَيْرٌ عُقْبًا» (25) همين است كه مؤمن مى‏رسد به جائى كه بين او و بين پروردگار به هيچ وجه من الوجوه فاصله و حجابى نيست غير از ذات خودِ إنسان و ذات پروردگار ؛ و تمام حجابها از بين رفته و تمام شوائب دوئيّت و غيريّت همه از بين رفته ؛ و إنسان مانده است و پروردگار ، و آنجاست كه هُو هُويّت پيدا شده ، و اين دعا :

بَيْنِى وَبَيْنَكَ إنّيّى يُنَازِعُنِى

فَارْفَعْ بِلُطْفِكَ إنّيّى مِنَ الْبَيْنِ (26) مستجاب شده‏است ؛ و اين يك مقام بسيار عالى است كه إن شآء الله شايد ذكر شود كه تمام أنبيائى كه به درجه عالى إخلاص رسيدند ، بواسطه همين ولايت است و شرافت و قدر و قيمت أئمّه هم بواسطه همين مسأله ولايت است ؛ و مؤمن خالص هم كه مورد نظر پروردگار قرار مى‏گيرد بواسطه رسيدن اوست به همين مقام ولايت .

اين إجمال مسائلى بود كه امروز درباره معنى لغوى ولايت بحث كرديم (27) . إن شآءالله با توفيق و تأييد پروردگار در روزهاى بعد وارد مى‏شويم در مصاديق آن ، از ولايت پيغمبر و أئمّه و فقهائى كه در زمان غيبت داراى اين سِمَت هستند .

اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد

پى‏نوشتها:

1) آيه 44 ، از سوره 18 : الكهف

2) صدر آيه 55 ، از سوره 5 : المآئدة

3) صدر آيه 68 ، از سوره 3 : ءَال عمران

4) صدر آيه 44 ، از سوره 18 : الكهف

5) إمام شناسى» ج 5 ، ص 208 ، بنقل از «تفسير أبوالفتوح» طبع مظفّرىّ ، ج 2 ، ص 176 ؛ و بجاى «المقّربُ» المؤَدّبُ آورده‏است .

6) آيه 55 ، از سوره 5 : المآئدة

7) صدر آيه 83 ، از سوره 16 : النّحل

8) صدر آيه 6 ، از سوره 33 : الأحزاب

9) قسمتى از آيه 111 ، از سوره 17 : الإسرآء

10) صدر آيه 257 ، از سوره 2 : البقرة

11) صدر آيه 196 ، از سوره 7 : الأعراف

12) ذيل آيه 68 ، از سوره 3 : ءَال عمران

13) صدر آيه 11 ، از سوره 47 : محمّد

14) ذيل آيه 40 ، از سوره 8 : الأنفال

15) ذيل آيه 78 ، از سوره 22 : الحجّ

16) صدر آيه 6 ، از سوره 62 : الجمعة

17) قسمتى از آيه 4 ، از سوره 66 : التّحريم

18) صدر آيه 62 ، از سوره 6 : الأنعام

19) ذيل آيه 11 ، از سوره 13 :الرّعد

20) صدر آيه 257 ، از سوره 2 : البقرة

21) رساله «الوَلاية» از نفائس رسائل مؤلّفه علّامه است كه مستقلاً تأليف شده‏است و حقير آن را با رساله «نبوّت و إمامت» كه آن نيز مستقلّاً تأليف شده‏است ، با هفت رساله ديگر كه مجموعاً در يك مُجَلّد نوشته شده‏است ، از روى خطّ مؤلّف نسخه بردارى كرده و همه را در يك مجلّد تجليد نموده‏ام . اين رساله‏ها در زمان حيات آن فقيد به طبع نرسيد و ليكن بعد از ارتحال ايشان ، رساله «ولايت» را فقط در ضمن يادنامه‏اى بنام «يادنامه مفسّر كبير استاد علّامه سيّد محمّد حسين طباطبائىّ» از صفحه 251 تا صفحه 305 طبع نموده‏اند . البتّه آن هفت رساله ديگر كه : الإنْسَانُ قَبْلَ الدّنْيَا وَ بَعْدَ الدّنْيَا وَ فِى الدّنْيَا و رساله الله و أسمآء الله و أفعال الله و رسالة الوسآئط است بعداً طبع شد ولى يك طبع بسيار نامرغوب و إن شآء الله اميدواريم كه آن هم به سبك بسيار خوبى طبع شود .

22) رساله «الولاية» طبع مؤسّسه ءَال البيت ، ص 4

23) تفسير «الميزان» ج 10 ، ص 89

24) ذيل آيه 68 ، از سوره 3 : ءَال عمران

25) آيه 44 ، از سوره 18 : الكهف

26) رساله «سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم» ص 98

27) تحقيق در معنى لغوى ولايت در دوره علوم و معارف إسلام ، قسمت «إمام شناسى» ج 5 ، ص 9 إلى 33 آمده است .

 
 

کلیه حقوق این سایت محفوظ می باشد.

طراحی و پیاده سازی: GoogleA4.com | میزبانی: DrHost.ir

انهار بانک احادیث انهار توضیح المسائل مراجع استفتائات مراجع رساله آموزشی مراجع درباره انهار زندگینامه تالیفات عربی تالیفات فارسی گالری تصاویر تماس با ما جمادی الثانی رجب شعبان رمضان شوال ذی القعده ذی الحجة محرم صفر ربیع الثانی ربیع الاول جمادی الاول نماز بعثت محرم اعتکاف مولود کعبه ماه مبارک رمضان امام سجاد علیه السلام امام حسن علیه السلام حضرت علی اکبر علیه السلام میلاد امام حسین علیه السلام میلاد حضرت مهدی علیه السلام حضرت ابالفضل العباس علیه السلام ولادت حضرت معصومه سلام الله علیها پاسخ به احکام شرعی مشاوره از طریق اینترنت استخاره از طریق اینترنت تماس با ما قرآن (متن، ترجمه،فضیلت، تلاوت) مفاتیح الجنان کتابخانه الکترونیکی گنجینه صوتی پیوندها طراحی سایت هاستینگ ایران، ویندوز و لینوکس دیتاسنتر فن آوا سرور اختصاصی سرور ابری اشتراک مکانی colocation