 |  |  |
1 ـ الهام از قرآن كريم :از ويژگىهاى اين خطبه ، الهام گرفتن از مضامين عالى آيات قرآنى و احاديث شريف خاندان عصمت و طهارت است(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) اين فن را در علم بديع «اقتباس» گويند . به عنوان مثال در عبارت حريرى : «فَلَمْ يَكُنْ إلاّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أوْ هُوَ أقْرَبُ حَتّى أنْشَدَ وَأغْرَبَ» الاّ كلمح البصر او هر اقرب ، از آيات قرآنى است «نحل ـ 77» رجوع كنيد به كتابهايى در اين فن از جمله : «درر الأدب» ، حسام العلماء ، ص226و227 .
به عنوان نمونه وقتى به شهادت حضرت على (عليه السلام) اشاره مىكند ، مىفرمايد: (فى بَيْت مِنْ بُيُوتِ الله تَعالى) الهام از آيه 36 سوره نور است كه مىفرمايد :(في بُيُوت أذِنَ اللهُ أنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيهَا بِالغُدُوِّ والأصال) .«در خانههايى (مانند معابد و مساجد و منازل انبياء و اولياء) خدا رخصت داده كه آنجا رفعت يابد و در آن ذكر نام خدا شود و صبح و شام تسبيح و تنزيه ذات پاك او كنند» .و در ضمن يادآور اين نكته است كه به وصى رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم)در مسجد نيز رخصت داده نشد ، حال آنكه خانههاى پيامبران و امامان نيز خانههاى امن محسوب مىگردد .همچنين عبارت «أكْرَمَنا اللهُ بِكَرامَتِهِ ، وَفَضَّلْنا بِنَبِيِّهِ مُحَمَّد صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ عَلى كَثير مِمَّنْ خَلَقَ اللهُ تَفْضِيلاً» برگرفته از آيه 70 سوره اسراء است كه مىفرمايد :«وَلَقَدْ كَرَّمْنا بَنى آدَمَ وَحَمَلْناهم فى البَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنهُمْ مِنَ الطَّيِّبتِ وَفَضَّلْنَهُمْ عَلى كَثيْر مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً» .«وما فرزندان آدم را بسيار گرامى داشتيم و آنها را به مركب برّ و بحر سوار كرديم و از هر غذاى لذيذ و پاكيزه آنها را روزى داديم و بر بسيارى از مخلوقات خود برترى و فضيلت كامل بخشيديم .همچنين عبارت «خَتَمَ عَلى سَمْعِكُمْ وَبَصَرِكُمْ وَسَوَّلَ لَكُمْ الشَّيطانُ وَأمْلى لَكُمْ ، وَجَعَلَ عَلى بَصَرِكُمْ غِشاوَةً فَأنْتُمْ لا تَهْتَدُونَ» برگرفته از آيات سورههاى انعام و بقره است .آيه 46 از سوره انعام با ضمير مخاطب چنين است :(قُلْ أرَءَيْتُمْ إنْ أخَذَ اللهُ سَمْعَكُمْ وَأبْصرَكُمْ وَخَتَمَ عَلى قُلُوبِكُمْ مِنْ إلهٌ غَيْرُ اللهِ يَأتِيَكُمْ بِهِ اُنْظُرْ كَيْفُ نُصَرِّفُ الآيتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ) .«بگو اى پيغمبر اگر خدا گويش و چشمهاى شما گرفت و مُهر بر دل شما نهاد ، آيا خدايى غير خدا هست كه اين نعمتها به شما باز دهد ، بنگر كه نا چگونه آيات را روشن مىگردانيم ، باز آنها چگونه اعراض مىكنند» .و نيز آيه 7 از سوره بقره با ضمير غائب اينگونه است :(خَتَمَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أبْصرِهِمْ غِشَوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظيمٌ) .«قهر خدا مُهر بر دلها پرده برگوشها و چشمهاى ايشان نهاد كه فهم حقايق و معارف الهى را نمىكنند و ايشان را در قيامت عذابى سخت خواهد بود» .و عبارت (لِكُلِّ اُمْرِىء مَا اكْتَسَبَ و...) الهام از آيه 11 نور است . با توجه به اين نكته در مواردى عين عبارت كلام الهى را در خطبه جاى داده و آيات سور بقره ، آل عمران ، مائده ، طه ، حديد و نور بهره گرفته است . با توجه به احاطه كامل به آيات موضوعى قرآن كريم و انتقال آن به مخاطبين در آن شرايط حادّ و حساس ، بايد گفت : اگر نگوئيم حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) حافظ قرآن است ، بايد گفت از قرآن كريم بهره وافى برده است .2 ـ ادبيات حماسى
ادبيات حماسى زمانى شكل مىگيرد كه خطيب يا شاعر به توصيف مردانگىها و افتخارات فردى يا قومى برخيزد . در ادبيات حماسى اسلام، شخصيتهاى ممتاز ، انسانهاى كامل الهى هستند كه از سوى خداوند متعال برگزيده و بسوى مردم برانگيخته شدهاند .رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و جانشينان وى محور ادبيات حماسى اسلام را شكل مىدهند و در مرتبه فروتر اصحاب فداكار آنها چون حضرت حمزه سيّد الشهدا جاى دارند(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) به پيروى از سيره ائمه شيعه و فرزندان گراميشان ، در شعر و نثر فارسى نيز ادبيات حماسى ، و حماسه دينى بخشى از ادبيات فارسى را به خود اختصاص داده كه همواره مورد توجه اهل بينش بوده است . برخى از اين آثار به قرار زير مىباشند :1 ـ خاوران نامه : در شرح حال سفرها و جنگهاى حضرت على (عليه السلام) اثر مولانا محمد بن حسام الدين مشهور به «ابن حسام» از شعراى قرن نهم ، متوفى 875 هجرى قمرى .2 ـ صاحبقران نامه : اين منظومه درباره حضرت حمزه سيد الشهدا (س) است . ناظم آن معلوم نيست . تاريخ نظم آن سال 1073 هجرى قمرى مىباشد .3 ـ حمله حيدرى : اين اثر توسط ميرزا محمد رفيع خان باذل در قرن دوازدهم درباره زندگى حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و امام على بن ابى طالب (عليه السلام) به نظم كشيده شده است .4 ـ مختار نامه : اين منظومه توسط عبد الرزاق بيك بن نجفعلى خان دنبلى ، متخلص به «مفتون» در خصوص غزوات مختار بن ابى عبيده ثقفى به نظم آمده است .5 ـ شاهنهامه حيرتى : حيرتى شاعر عهد شاه طهماسب صفوى اين منظومه را در قرن دهم هجرى در ذكر غزوات حضرت رسول اكرم و ائمه اطهار ساخته است كه بيست هزار هشتصد بيت دارد .6 ـ غزونامه اسيرى : اين منظومه به بحر متقارب در شرح غزوات حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)ساخته شده و گوينده آن اسيرى از شاعران عهد شاه طهماسب اول است .7 ـ حمله راجى : ملا بمانعلى ، متخلص به «راجى» از مردم كرمان ، منظومه خود را به امر شاهزاده ابراهيم خان آغاز كرده كه در آن به تولد حضرت على (عليه السلام) در بعضى از حالات رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)پرداخته است .8 ـ خداوند نامه : ملك الشعراء فتحعلى خان صباى كاشانى اين اثر را در شرح احوال پيامبر اسلام و حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) به نظم كشيده است .9 ـ ارديبهشت نامه : ميرزا محمد على سروش اصفهانى ، شمس الشعرا اين اثر را در عهد قاجار در شرح حال رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) و ائمه اثنى عشر (عليهم السلام) ساخته است .10 ـ دلگشا نامه : ميرزا غلامعلى آزاد بلگرامى از شعراى قرن دوازدهم هجرى اين منظومه را در ذكر اخبار مختار بن ابو عبيده ثقفى سروده است .11 ـ جنگنامه : اين منظومه از شاعرى متخلص به «آتشى» است كه جنگهاى حضرت امير (عليه السلام) را به رشته نظم آورده است .12 ـ داستان على اكبر : اين منظومه در شرح حال حضرت على بن الحسين (عليه السلام)مشهور به «على اكبر» و «قاسم بن حسن» است . شاعر آن محمد طاهر بن ابو طالب اين اثر را در سال 1298 هجرى به پايان رسانده است .رجوع كنيد به : «حماسه سرايى در ايران» ص377 ، 390
لذا وقتى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به ايراد خطبه مىپردازد ، درنظر دارد جايگاه رفيع امامت و ولايت را در اسلام و جامعه اسلامى مشخص نمايد . از اينرو پس از حمد الهى و شهادت به رسالت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) ، شهادت فرزندان پيامبر را در ادامه جريان انحراف از خط امامت پس از رحلت سفير الهى حضرت محمّد (صلى الله عليه وآله وسلم) دانسته و شهادت امام حسين را به شهادت جدّش حضرت امير المؤمنين على (عليه السلام) مانند مىكند كه بدست خوارج در محراب كوفه به لقاء معبود شتافت . همانگونه كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در جريان انحراف امّت از خط ولايت با خطبه حماسى خويش به شناسايى و معرفى وصى پيامبر قيام مىنمايد .پس از واقعه عاشورا نيز فرزندان فاطمه (عليها السلام) ، حضرت زينب (عليها السلام) و فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) حماسه عاشورا را به تفسير نشسته و امت را با امام خويش آشنا ساخته ، رشته كلام را به امام عصر خويش حضرت زين العابدين امام على بن الحسين (عليه السلام) مىسپارند .ب ـ مفاهيم خطبه
خطابه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به دو بخش عمده تقسيم مىشود . وى نخست حمد الهى را بجاى مىآورد سپس مردم كوفه را مخاطب قرارداده و از مكر آنان و ستم يزيد بن معاويه سخن مىگويد .1 ـ حمد الهى
نخستين فراز از بيانات دختر امام حسين (عليه السلام) حمد و سپاس خداوند متعال است .«الْحَمْدُ ِللهِ عَدَدَ الرَّمْلِ وَالحِصى ، وَزِنَةَ الْعَرْشِ إلى الثَّرى» .«سپاس براى خدا ، سپاسى به شماره ريگها و سنگها ، و هموزن آنچه از روى زمين تا عرش اوست» .با اين بيان فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به عالم ملكوت توجه نموده ، در جلوه جمال مطلق مستغرق گشته و بىپايانى سپاس خويش را با موجودات غير قابل شمار وى بجاى مىآورد . او در اين فراز پيروى از مكتب حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) را آشكارا نشان مىدهد . حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در آغاز خطبه خويش در مسجد النّبى (صلى الله عليه وآله وسلم)مىفرمايد :«الْحَمْدُ ِللهِ عَلى ما أنْعَمَ ، وَلَهُ الشُّكْرُ عَلى ما ألْهَمْ ، وَالثَّناءُ بِما قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَم إبْتَدَأَها ، وَسُبُوغِ آلاء أسْداها ، وَتَمامِ مِنَن والاها ، جَمَّ عَنِ الإحْصاءِ عَدَدُها وَنآى عَنْ الْجَزاءِ أمَدُها، وتَناوَتَ عَنِ الإدْراكِ أبَدُها ، وَنَدَبَهُمْ لإسْتِزادَتها بِالشُّكْرِ لإتِّصالِها وَاسْتَحْمَدَ إلى الخلائِقِ بِإجزالِها وَثَنّى بِالنَّدْبِ إلى أمْثالِها»(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) خطبه فوق به نوزده طريق در 64 منبع حديثى ، تاريخى ذكر شده است . رجوع كنيد: «شرح نهج البلاغه» ، ابن ميثم بحرانى ، ج5 ، ص105 و «نهج الحياة» ، حديث 57 ، ص100 ـ 119 .
لازم به يادآورى است كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) علاوه بر خطبه در مسجد النبى(صلى الله عليه وآله وسلم) در جمع زنان مهاجر و انصار كه به عيادتش رفته بودند و در ميان گروهى از مردم كوچه و بازار به ايراد خطبه پرداخته است . لذا در سيره عملى نيز فاطمه بنت الحسين و حضرت زينب و ام كلثوم (سيده نفيسه) (عليهما السلام) پيرو حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) هستند . و براى انجام فريضه ، فرقى ميان مسجد و كوچه و بازار نمىگذارند .«ستايش مخصوص ذات جامع كمالات الهى است ، بر نعمتهايى كه ارزانى داشته ، و سپاس فراوان بر آنچه الهام فرموده . و درود فراوان بر آنچه كه مرحمت فرموده ، از آغاز نعمتهاى عمومى ، و رسا و فراخ بودن نعمتها ، و تمام و پشت سرهم بودن عطاياى گرانبها كه عدد آنها بقدرى زياد است كه قابل شمارش نيست و دامنه نعمت بقدرى بىپايان است كه نمىتوان در مقام پاداش برخاست .ابديت اين نعمتها به قدرى متعالى است كه قابل درك نيست . براى فزونى نعمتها دعوت به شكر نمود و با فرو فرستادن و كامل كردن نعمتها به ستايش فراخواند و در آخرت مردم را به مثل اين نعمتها دعوت نمود» .همچنين در دعاى صبح حضرت صديقه كبرى آمده است :«... فَتَقَبَّلْ حَمْدى بِحَمْدِ أوَّلِ الْحامِدينَ ، ... وَبِعَدَدِ زِنَةِ ذَرِّ الرِّمالِ وَالتّالِ وَالْجِبالِ ، وَعَدَدِ جُرَعِ ماءِ الْبِحارِ ، وَعَدَدِ قَطَرِ الأمْطارِ ، وَوَرَقِ الأشْجارِ...»(1).«... حمد و ستايش مرا بپذير ، همراه حمد و ستايش اولين ستايشگر ... و به تعداد وزن ذرات شنها و تپّهها و كوهها ، و تعداد جرعههاى آب درياها ، و تعداد قطرات بارانها ، و برگ درختان ...» . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «مصباح المتهجد» ، ص19 ـ 202 ، «مصباح كفعمى» ، ص72 ، «بلد الأمين» ، ص55 «بحار الانوار» ، ج95 ، ص205 ـ 209 و «صحيفه فاطمية» ، جواد قيومى ، ص74 ـ 90 .
2 ـ گواهى به رسالت پيامبر
پس از شهادت به يگانگى خداوند ، گواهى به رسالت رسول اعظم الهى (صلى الله عليه وآله وسلم) يكى از سنن اسلامى شمرده مىشود چنانكه در تشهد گواهى به رسالت جزئى از نماز است و تمامى سخنرانان اين سلوك عملى را به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) برگزار مىكردند .نكته ديگرى كه گواهى به رسالت را فرضه عاشورائيان ساخته ، اين است كه يزيديان ، اسراى كربلا را خروج كنندگان بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) ، معرفى مىكردند كه با خطبههاى حضرت زينب ، حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) و... اين شايعه اموى با شكست روبرو شد(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) چنانكه در «الملهوف» ص189 ـ 190 آمده است : آنان را همسان اسراى ترك و روم باسرهاى باز از كربلا به سوى كوفه حركت دادند و در كوفه وقتى زنى از زنان پرسيد . شما از كدام فاميل هستيد ؟ اسيران گفتند ما از آل محمّديم . زن هر چه چادر و روسرى داشت ، جمع كرده به اسيران داده و آنان پوسيدند .
اين واقعه نشان مىدهد كه شايعه خروج بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) در كوفه نيز رايج بود ليكن كوفيان با سخنرانيهاى خاندان رسالت به واقعيت پىبردند .البته اين شايعه در دمشق رواج بيشترى داشت . چنانكه سيد ابن طاووس نقل مىكند : مردى در روى على بن الحسين (عليه السلام) ايستاد و گفت :سپاس خدايى را كه شما را كشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده كرد و امير المؤمنين را بر شما پيروز گردانيد .على بنالحسين (عليه السلام) خاموش ماند . تا مرد شامى آنچه در دل داشت برون ريخت . سپس از او پرسيد :ــ قرآن خواندهاى ؟ــ آرى .ــ اين آيه را خواندهاى ؟ «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلِيْهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى» . «بگو بر رسالت مزدى از شما نمىخواهم ، مگر دوستى نزديكان من» (شورى ، 22) .ــ آرى !ــ و اين آيه را : (وَآتِ ذا الْقُرْبى حَقَّهُ) «و حق خويشاوندان را بده» (اسراء ـ 26) .ــ و اين آيه را : «إنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»، «همانا خداى خواهد پليدى را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاك سازد ، پاك ساختنى» (احزاب ـ 33) .ــ آرى !ــ اى شيخ اين آيهها در حق ما نازل شده . مائيم ، ذَوِى القُرْبى ، مائيم اهل بيت پاكيزه از آلايش .شيخ دانست آنچه درباره اين اسيران شنيده درست نيست . آنان خارجى نيستند . فرزندان پيغمبراند و از آنچه گفته بود پشيمان شده و گفت :ــ خدايا من از بغضى كه از اينان در دل داشتم به تو توبه مىكنم . من از دشمنان محمد و آل محمد بيزارم . «مقتل خوارزمى» ، ج2 ، ص61و62 ، «الملهوف» ، ص211 ـ 213 .3 ـ گواهى به امامت على (عليه السلام) :
حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از شهادت به يگانگى خداوند و رسالت رسولش به ولايت مولى الموحدين على (عليه السلام) گواهى مىدهد ، آنسان كه امروزه جزيى از شعائر اسلامى محسوب مىگردد . دختر امام حسين (عليه السلام)با ياد كرد وصايت حضرت على (عليه السلام) احاديث وارده از سوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را به خاطر كوفيان مىآورد :«ما مِنْ نَبىٍّ إلاّ وَلَهُ نظيرٌ فى اُمّتهِ وَعلىٌّ نظيرى»(1).«عَلىٌّ مِنّى بمنزلةِ رأسى مِنْ بَدَنى»(2).«عَلىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلىٍّ وَلَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقيامَةِ»(3).«عَلىٌّ مَعَ الْقُرآنِ وَالْقُرآنُ مَعَهُ لا يَفْتَرِقانِ حَتّى يَرِدا عَلىَّ ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص23 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص164 .(2) «الغدير» ، ج3 ، ص22 ، «نور الابصار» ، ص80 ، «فيض القدير» ، ج4 ، ص357 ، «شرح العزيزى» ، ج2 ، ص417 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص162 .(3) «الغدير» ، ج3 ، ص177 ، وقد رواه منهم الخطيب فى تاريخه ، ج14 ، ص321 .
الْحَوْضَ»(1).وى انحراف از خط ولايت را آغاز تمامى اين گناهان بزرگ مىشمرد ، دشمنىهاى كوفيان با على (عليه السلام) را خاطر نشان مىشود :«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . آيا مىدانيد كدام خون از پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)به گردن شماست و او آن را از شما طلب خواهد كرد ؟ و نيز آن دشمنىهايى كه با برادرش على بن ابى طالب (عليه السلام) و فرزندان و عترت او كرديد و بعضى از شما به اين جنايتها افتخار نيز نموده است و مىگويد : «ما على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزهها كشتيم و خاندانش را به اسيرى گرفتيم . چونان اسيران ترك و آنها را با سر نيزه زديم ، چه زدنى !...» .آيا با اين پيشامدهاى ناگوارى كه در تاريخ اسلام روى داده ، گواهى دادن ، ولايت حضرت امام على بن ابى طالب (عليه السلام) در اذان عملى مطلوب و عبادتى مقبول نيست ؟ياد كرد اصل امامت و ولايت در هر فريضهاى ، وظايف امت را در مقابل رهبر و مقتداى خويش تاكيد مىكند و پيوند ناگستنى بين امام و امت ايجاد مىنمايد. در اينجا به نقل از كتاب «الشهادة الثالثة المقدسة»(2)نظريات فقهاى شيعه، درباره گواهى دادن به امامت حضرت على (عليه السلام) در اذان را ذكر مىكنيم ، تا اهميّت موضوع روشن گردد . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص180 ، «مستدرك حاكم» ، ج3 ، ص124 ، «الصواعق المحرقة» ، ص74 «تاريخ الخلفاء» للسيوطى ، ص116 .(2) «الشهادة الثالثة المقدسة» ، عبد الحليم الغزى ، ص281 ـ 301 .
افتونا وأحسنوا إلينا جزاكم الله خير جزاء المحسنين :ماهو نظركم الشريف بخصوص الشهادة الثالثة المقدّسة بالولاية والإمرة لسيّد الأوصياء صلوات الله عليه وعليهم فى الأذان والإقامة للصلوات المفروضة ؟پاسخ معظم له :بسم الله الرحمن الرحيمليست شرعاً جزؤاً من الاذان ولا الاقامة ، ولكن لا مانع منها اذا لم تكن بقصد الورود والجزؤية للاذان والاقامة .بل تكون راجحةً اذا كانت لمجرّد اظهار الاذعان والاعتراف بما يعتقده فى خليفة رسول الله صلّى الله عليه وعلى أوصيائه المعصومين .يكصفحه دست نويس4 ـ شهادت امام حسين (عليه السلام)
حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) بلا فاصله ، پس از گواهى به رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مىفرمايد :«... وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلِ وَلا تُراث» .«... گواهى مىدهم كه فرزندان او را در كنار فرات سربريدند، بىآنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خونخواهى كنند» .وى پس از فرازى شهادت امام حسين (عليه السلام) را به شهادت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) مانند مىكند كه در محراب مسجد كوفه به دست گروه خوارج به شهادت رسيد . در واقع با اين بيان اتهام خارجى بودن نهضت عاشورا و اسيران كربلا متوجه خود امويان و يزيديان گرديد . گروه ناپاكى كه هر چند خود را به حسب ظاهر پايبند به اصول دينى معرفى مىكردند ، وصى رسول خدا را در محراب عبادت به شهادت مىرساندند ، و براى رسيدن به قدرت از كشتن زن باردار هم چشم پوشى نمىكردند .آن حضرت مىفرمايد :«پروردگارا من به تو پناه مىبرم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابى طالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابى طالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانهاى از خانههاى تو بىگناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند» .سپس به كشندگان امام نفرين فرستاده ، فضايل آن حضرت را يادآور مىشود شخصيت بزرگى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره وى و برادر امامش فرمود :«الحسن والحسين سيّدا شباب اهل الجنة»(1).«الحسن والحسين سبطان من الأسباط»(2).5 ـ انتقام الهى
ناسپاسى در مقابل نعمتهاى الهى و از بزرگترين آنها ، نعمت برخوردارى از امامت و رهبرى معصوم كه از جانب خداوند متعال انتخاب شده است . انتقام الهى را درپى دارد . از اينرو قسمت عمده خطبه دختر والاگهر امام حسين (عليه السلام) به اين مسأله معطوف است كه :«فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ ، فَيُسْحِتُكُمْ بِعَذاب ، وَيُذِيقُ بَعْضَكُمْ بَأسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الألِيمِ يَوْمَ القيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألا لَعْنَةُ اللهِ عَلى الظّالمينَ» .«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پىدرپى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضيتان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد» .اين بيانات برگرفته از آيات قرآنى است كه سرنوشت محتوم نظامهاى ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است .(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .
ظلم و مردم كفرپيشه را بيان نموده است . ليكن گاهى به رژيمهاى ستم پيشه مهلت داده مىشود تا بيشتر گناه كنند تا به عذابى سخت تر و دردناكتر گرفتار شوند و گاهى از باب لطف الهى است كه سقوط را به تأخير مىاندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مىشود :«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مىدهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمىماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مىاندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل ــــــــــــــــــــــــــــ(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).
2 ـ ادبيات حماسى
ادبيات حماسى زمانى شكل مىگيرد كه خطيب يا شاعر به توصيف مردانگىها و افتخارات فردى يا قومى برخيزد . در ادبيات حماسى اسلام، شخصيتهاى ممتاز ، انسانهاى كامل الهى هستند كه از سوى خداوند متعال برگزيده و بسوى مردم برانگيخته شدهاند .رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و جانشينان وى محور ادبيات حماسى اسلام را شكل مىدهند و در مرتبه فروتر اصحاب فداكار آنها چون حضرت حمزه سيّد الشهدا جاى دارند(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) به پيروى از سيره ائمه شيعه و فرزندان گراميشان ، در شعر و نثر فارسى نيز ادبيات حماسى ، و حماسه دينى بخشى از ادبيات فارسى را به خود اختصاص داده كه همواره مورد توجه اهل بينش بوده است . برخى از اين آثار به قرار زير مىباشند :1 ـ خاوران نامه : در شرح حال سفرها و جنگهاى حضرت على (عليه السلام) اثر مولانا محمد بن حسام الدين مشهور به «ابن حسام» از شعراى قرن نهم ، متوفى 875 هجرى قمرى .2 ـ صاحبقران نامه : اين منظومه درباره حضرت حمزه سيد الشهدا (س) است . ناظم آن معلوم نيست . تاريخ نظم آن سال 1073 هجرى قمرى مىباشد .3 ـ حمله حيدرى : اين اثر توسط ميرزا محمد رفيع خان باذل در قرن دوازدهم درباره زندگى حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) و امام على بن ابى طالب (عليه السلام) به نظم كشيده شده است .4 ـ مختار نامه : اين منظومه توسط عبد الرزاق بيك بن نجفعلى خان دنبلى ، متخلص به «مفتون» در خصوص غزوات مختار بن ابى عبيده ثقفى به نظم آمده است .5 ـ شاهنهامه حيرتى : حيرتى شاعر عهد شاه طهماسب صفوى اين منظومه را در قرن دهم هجرى در ذكر غزوات حضرت رسول اكرم و ائمه اطهار ساخته است كه بيست هزار هشتصد بيت دارد .6 ـ غزونامه اسيرى : اين منظومه به بحر متقارب در شرح غزوات حضرت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)ساخته شده و گوينده آن اسيرى از شاعران عهد شاه طهماسب اول است .7 ـ حمله راجى : ملا بمانعلى ، متخلص به «راجى» از مردم كرمان ، منظومه خود را به امر شاهزاده ابراهيم خان آغاز كرده كه در آن به تولد حضرت على (عليه السلام) در بعضى از حالات رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)پرداخته است .8 ـ خداوند نامه : ملك الشعراء فتحعلى خان صباى كاشانى اين اثر را در شرح احوال پيامبر اسلام و حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) به نظم كشيده است .9 ـ ارديبهشت نامه : ميرزا محمد على سروش اصفهانى ، شمس الشعرا اين اثر را در عهد قاجار در شرح حال رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) و ائمه اثنى عشر (عليهم السلام) ساخته است .10 ـ دلگشا نامه : ميرزا غلامعلى آزاد بلگرامى از شعراى قرن دوازدهم هجرى اين منظومه را در ذكر اخبار مختار بن ابو عبيده ثقفى سروده است .11 ـ جنگنامه : اين منظومه از شاعرى متخلص به «آتشى» است كه جنگهاى حضرت امير (عليه السلام) را به رشته نظم آورده است .12 ـ داستان على اكبر : اين منظومه در شرح حال حضرت على بن الحسين (عليه السلام)مشهور به «على اكبر» و «قاسم بن حسن» است . شاعر آن محمد طاهر بن ابو طالب اين اثر را در سال 1298 هجرى به پايان رسانده است .رجوع كنيد به : «حماسه سرايى در ايران» ص377 ، 390
لذا وقتى حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به ايراد خطبه مىپردازد ، درنظر دارد جايگاه رفيع امامت و ولايت را در اسلام و جامعه اسلامى مشخص نمايد . از اينرو پس از حمد الهى و شهادت به رسالت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله وسلم) ، شهادت فرزندان پيامبر را در ادامه جريان انحراف از خط امامت پس از رحلت سفير الهى حضرت محمّد (صلى الله عليه وآله وسلم) دانسته و شهادت امام حسين را به شهادت جدّش حضرت امير المؤمنين على (عليه السلام) مانند مىكند كه بدست خوارج در محراب كوفه به لقاء معبود شتافت . همانگونه كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در جريان انحراف امّت از خط ولايت با خطبه حماسى خويش به شناسايى و معرفى وصى پيامبر قيام مىنمايد .پس از واقعه عاشورا نيز فرزندان فاطمه (عليها السلام) ، حضرت زينب (عليها السلام) و فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) حماسه عاشورا را به تفسير نشسته و امت را با امام خويش آشنا ساخته ، رشته كلام را به امام عصر خويش حضرت زين العابدين امام على بن الحسين (عليه السلام) مىسپارند .ب ـ مفاهيم خطبه
خطابه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به دو بخش عمده تقسيم مىشود . وى نخست حمد الهى را بجاى مىآورد سپس مردم كوفه را مخاطب قرارداده و از مكر آنان و ستم يزيد بن معاويه سخن مىگويد .1 ـ حمد الهى
نخستين فراز از بيانات دختر امام حسين (عليه السلام) حمد و سپاس خداوند متعال است .«الْحَمْدُ ِللهِ عَدَدَ الرَّمْلِ وَالحِصى ، وَزِنَةَ الْعَرْشِ إلى الثَّرى» .«سپاس براى خدا ، سپاسى به شماره ريگها و سنگها ، و هموزن آنچه از روى زمين تا عرش اوست» .با اين بيان فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به عالم ملكوت توجه نموده ، در جلوه جمال مطلق مستغرق گشته و بىپايانى سپاس خويش را با موجودات غير قابل شمار وى بجاى مىآورد . او در اين فراز پيروى از مكتب حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) را آشكارا نشان مىدهد . حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در آغاز خطبه خويش در مسجد النّبى (صلى الله عليه وآله وسلم)مىفرمايد :«الْحَمْدُ ِللهِ عَلى ما أنْعَمَ ، وَلَهُ الشُّكْرُ عَلى ما ألْهَمْ ، وَالثَّناءُ بِما قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَم إبْتَدَأَها ، وَسُبُوغِ آلاء أسْداها ، وَتَمامِ مِنَن والاها ، جَمَّ عَنِ الإحْصاءِ عَدَدُها وَنآى عَنْ الْجَزاءِ أمَدُها، وتَناوَتَ عَنِ الإدْراكِ أبَدُها ، وَنَدَبَهُمْ لإسْتِزادَتها بِالشُّكْرِ لإتِّصالِها وَاسْتَحْمَدَ إلى الخلائِقِ بِإجزالِها وَثَنّى بِالنَّدْبِ إلى أمْثالِها»(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) خطبه فوق به نوزده طريق در 64 منبع حديثى ، تاريخى ذكر شده است . رجوع كنيد: «شرح نهج البلاغه» ، ابن ميثم بحرانى ، ج5 ، ص105 و «نهج الحياة» ، حديث 57 ، ص100 ـ 119 .
لازم به يادآورى است كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) علاوه بر خطبه در مسجد النبى(صلى الله عليه وآله وسلم) در جمع زنان مهاجر و انصار كه به عيادتش رفته بودند و در ميان گروهى از مردم كوچه و بازار به ايراد خطبه پرداخته است . لذا در سيره عملى نيز فاطمه بنت الحسين و حضرت زينب و ام كلثوم (سيده نفيسه) (عليهما السلام) پيرو حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) هستند . و براى انجام فريضه ، فرقى ميان مسجد و كوچه و بازار نمىگذارند .«ستايش مخصوص ذات جامع كمالات الهى است ، بر نعمتهايى كه ارزانى داشته ، و سپاس فراوان بر آنچه الهام فرموده . و درود فراوان بر آنچه كه مرحمت فرموده ، از آغاز نعمتهاى عمومى ، و رسا و فراخ بودن نعمتها ، و تمام و پشت سرهم بودن عطاياى گرانبها كه عدد آنها بقدرى زياد است كه قابل شمارش نيست و دامنه نعمت بقدرى بىپايان است كه نمىتوان در مقام پاداش برخاست .ابديت اين نعمتها به قدرى متعالى است كه قابل درك نيست . براى فزونى نعمتها دعوت به شكر نمود و با فرو فرستادن و كامل كردن نعمتها به ستايش فراخواند و در آخرت مردم را به مثل اين نعمتها دعوت نمود» .همچنين در دعاى صبح حضرت صديقه كبرى آمده است :«... فَتَقَبَّلْ حَمْدى بِحَمْدِ أوَّلِ الْحامِدينَ ، ... وَبِعَدَدِ زِنَةِ ذَرِّ الرِّمالِ وَالتّالِ وَالْجِبالِ ، وَعَدَدِ جُرَعِ ماءِ الْبِحارِ ، وَعَدَدِ قَطَرِ الأمْطارِ ، وَوَرَقِ الأشْجارِ...»(1).«... حمد و ستايش مرا بپذير ، همراه حمد و ستايش اولين ستايشگر ... و به تعداد وزن ذرات شنها و تپّهها و كوهها ، و تعداد جرعههاى آب درياها ، و تعداد قطرات بارانها ، و برگ درختان ...» . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «مصباح المتهجد» ، ص19 ـ 202 ، «مصباح كفعمى» ، ص72 ، «بلد الأمين» ، ص55 «بحار الانوار» ، ج95 ، ص205 ـ 209 و «صحيفه فاطمية» ، جواد قيومى ، ص74 ـ 90 .
2 ـ گواهى به رسالت پيامبر
پس از شهادت به يگانگى خداوند ، گواهى به رسالت رسول اعظم الهى (صلى الله عليه وآله وسلم) يكى از سنن اسلامى شمرده مىشود چنانكه در تشهد گواهى به رسالت جزئى از نماز است و تمامى سخنرانان اين سلوك عملى را به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) برگزار مىكردند .نكته ديگرى كه گواهى به رسالت را فرضه عاشورائيان ساخته ، اين است كه يزيديان ، اسراى كربلا را خروج كنندگان بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) ، معرفى مىكردند كه با خطبههاى حضرت زينب ، حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) و... اين شايعه اموى با شكست روبرو شد(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) چنانكه در «الملهوف» ص189 ـ 190 آمده است : آنان را همسان اسراى ترك و روم باسرهاى باز از كربلا به سوى كوفه حركت دادند و در كوفه وقتى زنى از زنان پرسيد . شما از كدام فاميل هستيد ؟ اسيران گفتند ما از آل محمّديم . زن هر چه چادر و روسرى داشت ، جمع كرده به اسيران داده و آنان پوسيدند .
اين واقعه نشان مىدهد كه شايعه خروج بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) در كوفه نيز رايج بود ليكن كوفيان با سخنرانيهاى خاندان رسالت به واقعيت پىبردند .البته اين شايعه در دمشق رواج بيشترى داشت . چنانكه سيد ابن طاووس نقل مىكند : مردى در روى على بن الحسين (عليه السلام) ايستاد و گفت :سپاس خدايى را كه شما را كشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده كرد و امير المؤمنين را بر شما پيروز گردانيد .على بنالحسين (عليه السلام) خاموش ماند . تا مرد شامى آنچه در دل داشت برون ريخت . سپس از او پرسيد :ــ قرآن خواندهاى ؟ــ آرى .ــ اين آيه را خواندهاى ؟ «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلِيْهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى» . «بگو بر رسالت مزدى از شما نمىخواهم ، مگر دوستى نزديكان من» (شورى ، 22) .ــ آرى !ــ و اين آيه را : (وَآتِ ذا الْقُرْبى حَقَّهُ) «و حق خويشاوندان را بده» (اسراء ـ 26) .ــ و اين آيه را : «إنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»، «همانا خداى خواهد پليدى را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاك سازد ، پاك ساختنى» (احزاب ـ 33) .ــ آرى !ــ اى شيخ اين آيهها در حق ما نازل شده . مائيم ، ذَوِى القُرْبى ، مائيم اهل بيت پاكيزه از آلايش .شيخ دانست آنچه درباره اين اسيران شنيده درست نيست . آنان خارجى نيستند . فرزندان پيغمبراند و از آنچه گفته بود پشيمان شده و گفت :ــ خدايا من از بغضى كه از اينان در دل داشتم به تو توبه مىكنم . من از دشمنان محمد و آل محمد بيزارم . «مقتل خوارزمى» ، ج2 ، ص61و62 ، «الملهوف» ، ص211 ـ 213 .3 ـ گواهى به امامت على (عليه السلام) :
حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از شهادت به يگانگى خداوند و رسالت رسولش به ولايت مولى الموحدين على (عليه السلام) گواهى مىدهد ، آنسان كه امروزه جزيى از شعائر اسلامى محسوب مىگردد . دختر امام حسين (عليه السلام)با ياد كرد وصايت حضرت على (عليه السلام) احاديث وارده از سوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را به خاطر كوفيان مىآورد :«ما مِنْ نَبىٍّ إلاّ وَلَهُ نظيرٌ فى اُمّتهِ وَعلىٌّ نظيرى»(1).«عَلىٌّ مِنّى بمنزلةِ رأسى مِنْ بَدَنى»(2).«عَلىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلىٍّ وَلَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقيامَةِ»(3).«عَلىٌّ مَعَ الْقُرآنِ وَالْقُرآنُ مَعَهُ لا يَفْتَرِقانِ حَتّى يَرِدا عَلىَّ ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص23 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص164 .(2) «الغدير» ، ج3 ، ص22 ، «نور الابصار» ، ص80 ، «فيض القدير» ، ج4 ، ص357 ، «شرح العزيزى» ، ج2 ، ص417 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص162 .(3) «الغدير» ، ج3 ، ص177 ، وقد رواه منهم الخطيب فى تاريخه ، ج14 ، ص321 .
الْحَوْضَ»(1).وى انحراف از خط ولايت را آغاز تمامى اين گناهان بزرگ مىشمرد ، دشمنىهاى كوفيان با على (عليه السلام) را خاطر نشان مىشود :«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . آيا مىدانيد كدام خون از پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)به گردن شماست و او آن را از شما طلب خواهد كرد ؟ و نيز آن دشمنىهايى كه با برادرش على بن ابى طالب (عليه السلام) و فرزندان و عترت او كرديد و بعضى از شما به اين جنايتها افتخار نيز نموده است و مىگويد : «ما على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزهها كشتيم و خاندانش را به اسيرى گرفتيم . چونان اسيران ترك و آنها را با سر نيزه زديم ، چه زدنى !...» .آيا با اين پيشامدهاى ناگوارى كه در تاريخ اسلام روى داده ، گواهى دادن ، ولايت حضرت امام على بن ابى طالب (عليه السلام) در اذان عملى مطلوب و عبادتى مقبول نيست ؟ياد كرد اصل امامت و ولايت در هر فريضهاى ، وظايف امت را در مقابل رهبر و مقتداى خويش تاكيد مىكند و پيوند ناگستنى بين امام و امت ايجاد مىنمايد. در اينجا به نقل از كتاب «الشهادة الثالثة المقدسة»(2)نظريات فقهاى شيعه، درباره گواهى دادن به امامت حضرت على (عليه السلام) در اذان را ذكر مىكنيم ، تا اهميّت موضوع روشن گردد . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص180 ، «مستدرك حاكم» ، ج3 ، ص124 ، «الصواعق المحرقة» ، ص74 «تاريخ الخلفاء» للسيوطى ، ص116 .(2) «الشهادة الثالثة المقدسة» ، عبد الحليم الغزى ، ص281 ـ 301 .
افتونا وأحسنوا إلينا جزاكم الله خير جزاء المحسنين :ماهو نظركم الشريف بخصوص الشهادة الثالثة المقدّسة بالولاية والإمرة لسيّد الأوصياء صلوات الله عليه وعليهم فى الأذان والإقامة للصلوات المفروضة ؟پاسخ معظم له :بسم الله الرحمن الرحيمليست شرعاً جزؤاً من الاذان ولا الاقامة ، ولكن لا مانع منها اذا لم تكن بقصد الورود والجزؤية للاذان والاقامة .بل تكون راجحةً اذا كانت لمجرّد اظهار الاذعان والاعتراف بما يعتقده فى خليفة رسول الله صلّى الله عليه وعلى أوصيائه المعصومين .يكصفحه دست نويس4 ـ شهادت امام حسين (عليه السلام)
حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) بلا فاصله ، پس از گواهى به رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مىفرمايد :«... وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلِ وَلا تُراث» .«... گواهى مىدهم كه فرزندان او را در كنار فرات سربريدند، بىآنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خونخواهى كنند» .وى پس از فرازى شهادت امام حسين (عليه السلام) را به شهادت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) مانند مىكند كه در محراب مسجد كوفه به دست گروه خوارج به شهادت رسيد . در واقع با اين بيان اتهام خارجى بودن نهضت عاشورا و اسيران كربلا متوجه خود امويان و يزيديان گرديد . گروه ناپاكى كه هر چند خود را به حسب ظاهر پايبند به اصول دينى معرفى مىكردند ، وصى رسول خدا را در محراب عبادت به شهادت مىرساندند ، و براى رسيدن به قدرت از كشتن زن باردار هم چشم پوشى نمىكردند .آن حضرت مىفرمايد :«پروردگارا من به تو پناه مىبرم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابى طالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابى طالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانهاى از خانههاى تو بىگناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند» .سپس به كشندگان امام نفرين فرستاده ، فضايل آن حضرت را يادآور مىشود شخصيت بزرگى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره وى و برادر امامش فرمود :«الحسن والحسين سيّدا شباب اهل الجنة»(1).«الحسن والحسين سبطان من الأسباط»(2).5 ـ انتقام الهى
ناسپاسى در مقابل نعمتهاى الهى و از بزرگترين آنها ، نعمت برخوردارى از امامت و رهبرى معصوم كه از جانب خداوند متعال انتخاب شده است . انتقام الهى را درپى دارد . از اينرو قسمت عمده خطبه دختر والاگهر امام حسين (عليه السلام) به اين مسأله معطوف است كه :«فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ ، فَيُسْحِتُكُمْ بِعَذاب ، وَيُذِيقُ بَعْضَكُمْ بَأسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الألِيمِ يَوْمَ القيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألا لَعْنَةُ اللهِ عَلى الظّالمينَ» .«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پىدرپى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضيتان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد» .اين بيانات برگرفته از آيات قرآنى است كه سرنوشت محتوم نظامهاى ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است .(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .
ظلم و مردم كفرپيشه را بيان نموده است . ليكن گاهى به رژيمهاى ستم پيشه مهلت داده مىشود تا بيشتر گناه كنند تا به عذابى سخت تر و دردناكتر گرفتار شوند و گاهى از باب لطف الهى است كه سقوط را به تأخير مىاندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مىشود :«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مىدهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمىماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مىاندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل ــــــــــــــــــــــــــــ(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).
ب ـ مفاهيم خطبه
خطابه حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به دو بخش عمده تقسيم مىشود . وى نخست حمد الهى را بجاى مىآورد سپس مردم كوفه را مخاطب قرارداده و از مكر آنان و ستم يزيد بن معاويه سخن مىگويد .1 ـ حمد الهى
نخستين فراز از بيانات دختر امام حسين (عليه السلام) حمد و سپاس خداوند متعال است .«الْحَمْدُ ِللهِ عَدَدَ الرَّمْلِ وَالحِصى ، وَزِنَةَ الْعَرْشِ إلى الثَّرى» .«سپاس براى خدا ، سپاسى به شماره ريگها و سنگها ، و هموزن آنچه از روى زمين تا عرش اوست» .با اين بيان فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) به عالم ملكوت توجه نموده ، در جلوه جمال مطلق مستغرق گشته و بىپايانى سپاس خويش را با موجودات غير قابل شمار وى بجاى مىآورد . او در اين فراز پيروى از مكتب حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) را آشكارا نشان مىدهد . حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) در آغاز خطبه خويش در مسجد النّبى (صلى الله عليه وآله وسلم)مىفرمايد :«الْحَمْدُ ِللهِ عَلى ما أنْعَمَ ، وَلَهُ الشُّكْرُ عَلى ما ألْهَمْ ، وَالثَّناءُ بِما قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَم إبْتَدَأَها ، وَسُبُوغِ آلاء أسْداها ، وَتَمامِ مِنَن والاها ، جَمَّ عَنِ الإحْصاءِ عَدَدُها وَنآى عَنْ الْجَزاءِ أمَدُها، وتَناوَتَ عَنِ الإدْراكِ أبَدُها ، وَنَدَبَهُمْ لإسْتِزادَتها بِالشُّكْرِ لإتِّصالِها وَاسْتَحْمَدَ إلى الخلائِقِ بِإجزالِها وَثَنّى بِالنَّدْبِ إلى أمْثالِها»(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) خطبه فوق به نوزده طريق در 64 منبع حديثى ، تاريخى ذكر شده است . رجوع كنيد: «شرح نهج البلاغه» ، ابن ميثم بحرانى ، ج5 ، ص105 و «نهج الحياة» ، حديث 57 ، ص100 ـ 119 .
لازم به يادآورى است كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) علاوه بر خطبه در مسجد النبى(صلى الله عليه وآله وسلم) در جمع زنان مهاجر و انصار كه به عيادتش رفته بودند و در ميان گروهى از مردم كوچه و بازار به ايراد خطبه پرداخته است . لذا در سيره عملى نيز فاطمه بنت الحسين و حضرت زينب و ام كلثوم (سيده نفيسه) (عليهما السلام) پيرو حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) هستند . و براى انجام فريضه ، فرقى ميان مسجد و كوچه و بازار نمىگذارند .«ستايش مخصوص ذات جامع كمالات الهى است ، بر نعمتهايى كه ارزانى داشته ، و سپاس فراوان بر آنچه الهام فرموده . و درود فراوان بر آنچه كه مرحمت فرموده ، از آغاز نعمتهاى عمومى ، و رسا و فراخ بودن نعمتها ، و تمام و پشت سرهم بودن عطاياى گرانبها كه عدد آنها بقدرى زياد است كه قابل شمارش نيست و دامنه نعمت بقدرى بىپايان است كه نمىتوان در مقام پاداش برخاست .ابديت اين نعمتها به قدرى متعالى است كه قابل درك نيست . براى فزونى نعمتها دعوت به شكر نمود و با فرو فرستادن و كامل كردن نعمتها به ستايش فراخواند و در آخرت مردم را به مثل اين نعمتها دعوت نمود» .همچنين در دعاى صبح حضرت صديقه كبرى آمده است :«... فَتَقَبَّلْ حَمْدى بِحَمْدِ أوَّلِ الْحامِدينَ ، ... وَبِعَدَدِ زِنَةِ ذَرِّ الرِّمالِ وَالتّالِ وَالْجِبالِ ، وَعَدَدِ جُرَعِ ماءِ الْبِحارِ ، وَعَدَدِ قَطَرِ الأمْطارِ ، وَوَرَقِ الأشْجارِ...»(1).«... حمد و ستايش مرا بپذير ، همراه حمد و ستايش اولين ستايشگر ... و به تعداد وزن ذرات شنها و تپّهها و كوهها ، و تعداد جرعههاى آب درياها ، و تعداد قطرات بارانها ، و برگ درختان ...» . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «مصباح المتهجد» ، ص19 ـ 202 ، «مصباح كفعمى» ، ص72 ، «بلد الأمين» ، ص55 «بحار الانوار» ، ج95 ، ص205 ـ 209 و «صحيفه فاطمية» ، جواد قيومى ، ص74 ـ 90 .
2 ـ گواهى به رسالت پيامبر
پس از شهادت به يگانگى خداوند ، گواهى به رسالت رسول اعظم الهى (صلى الله عليه وآله وسلم) يكى از سنن اسلامى شمرده مىشود چنانكه در تشهد گواهى به رسالت جزئى از نماز است و تمامى سخنرانان اين سلوك عملى را به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) برگزار مىكردند .نكته ديگرى كه گواهى به رسالت را فرضه عاشورائيان ساخته ، اين است كه يزيديان ، اسراى كربلا را خروج كنندگان بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) ، معرفى مىكردند كه با خطبههاى حضرت زينب ، حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) و... اين شايعه اموى با شكست روبرو شد(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) چنانكه در «الملهوف» ص189 ـ 190 آمده است : آنان را همسان اسراى ترك و روم باسرهاى باز از كربلا به سوى كوفه حركت دادند و در كوفه وقتى زنى از زنان پرسيد . شما از كدام فاميل هستيد ؟ اسيران گفتند ما از آل محمّديم . زن هر چه چادر و روسرى داشت ، جمع كرده به اسيران داده و آنان پوسيدند .
اين واقعه نشان مىدهد كه شايعه خروج بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) در كوفه نيز رايج بود ليكن كوفيان با سخنرانيهاى خاندان رسالت به واقعيت پىبردند .البته اين شايعه در دمشق رواج بيشترى داشت . چنانكه سيد ابن طاووس نقل مىكند : مردى در روى على بن الحسين (عليه السلام) ايستاد و گفت :سپاس خدايى را كه شما را كشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده كرد و امير المؤمنين را بر شما پيروز گردانيد .على بنالحسين (عليه السلام) خاموش ماند . تا مرد شامى آنچه در دل داشت برون ريخت . سپس از او پرسيد :ــ قرآن خواندهاى ؟ــ آرى .ــ اين آيه را خواندهاى ؟ «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلِيْهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى» . «بگو بر رسالت مزدى از شما نمىخواهم ، مگر دوستى نزديكان من» (شورى ، 22) .ــ آرى !ــ و اين آيه را : (وَآتِ ذا الْقُرْبى حَقَّهُ) «و حق خويشاوندان را بده» (اسراء ـ 26) .ــ و اين آيه را : «إنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»، «همانا خداى خواهد پليدى را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاك سازد ، پاك ساختنى» (احزاب ـ 33) .ــ آرى !ــ اى شيخ اين آيهها در حق ما نازل شده . مائيم ، ذَوِى القُرْبى ، مائيم اهل بيت پاكيزه از آلايش .شيخ دانست آنچه درباره اين اسيران شنيده درست نيست . آنان خارجى نيستند . فرزندان پيغمبراند و از آنچه گفته بود پشيمان شده و گفت :ــ خدايا من از بغضى كه از اينان در دل داشتم به تو توبه مىكنم . من از دشمنان محمد و آل محمد بيزارم . «مقتل خوارزمى» ، ج2 ، ص61و62 ، «الملهوف» ، ص211 ـ 213 .3 ـ گواهى به امامت على (عليه السلام) :
حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از شهادت به يگانگى خداوند و رسالت رسولش به ولايت مولى الموحدين على (عليه السلام) گواهى مىدهد ، آنسان كه امروزه جزيى از شعائر اسلامى محسوب مىگردد . دختر امام حسين (عليه السلام)با ياد كرد وصايت حضرت على (عليه السلام) احاديث وارده از سوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را به خاطر كوفيان مىآورد :«ما مِنْ نَبىٍّ إلاّ وَلَهُ نظيرٌ فى اُمّتهِ وَعلىٌّ نظيرى»(1).«عَلىٌّ مِنّى بمنزلةِ رأسى مِنْ بَدَنى»(2).«عَلىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلىٍّ وَلَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقيامَةِ»(3).«عَلىٌّ مَعَ الْقُرآنِ وَالْقُرآنُ مَعَهُ لا يَفْتَرِقانِ حَتّى يَرِدا عَلىَّ ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص23 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص164 .(2) «الغدير» ، ج3 ، ص22 ، «نور الابصار» ، ص80 ، «فيض القدير» ، ج4 ، ص357 ، «شرح العزيزى» ، ج2 ، ص417 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص162 .(3) «الغدير» ، ج3 ، ص177 ، وقد رواه منهم الخطيب فى تاريخه ، ج14 ، ص321 .
الْحَوْضَ»(1).وى انحراف از خط ولايت را آغاز تمامى اين گناهان بزرگ مىشمرد ، دشمنىهاى كوفيان با على (عليه السلام) را خاطر نشان مىشود :«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . آيا مىدانيد كدام خون از پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)به گردن شماست و او آن را از شما طلب خواهد كرد ؟ و نيز آن دشمنىهايى كه با برادرش على بن ابى طالب (عليه السلام) و فرزندان و عترت او كرديد و بعضى از شما به اين جنايتها افتخار نيز نموده است و مىگويد : «ما على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزهها كشتيم و خاندانش را به اسيرى گرفتيم . چونان اسيران ترك و آنها را با سر نيزه زديم ، چه زدنى !...» .آيا با اين پيشامدهاى ناگوارى كه در تاريخ اسلام روى داده ، گواهى دادن ، ولايت حضرت امام على بن ابى طالب (عليه السلام) در اذان عملى مطلوب و عبادتى مقبول نيست ؟ياد كرد اصل امامت و ولايت در هر فريضهاى ، وظايف امت را در مقابل رهبر و مقتداى خويش تاكيد مىكند و پيوند ناگستنى بين امام و امت ايجاد مىنمايد. در اينجا به نقل از كتاب «الشهادة الثالثة المقدسة»(2)نظريات فقهاى شيعه، درباره گواهى دادن به امامت حضرت على (عليه السلام) در اذان را ذكر مىكنيم ، تا اهميّت موضوع روشن گردد . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص180 ، «مستدرك حاكم» ، ج3 ، ص124 ، «الصواعق المحرقة» ، ص74 «تاريخ الخلفاء» للسيوطى ، ص116 .(2) «الشهادة الثالثة المقدسة» ، عبد الحليم الغزى ، ص281 ـ 301 .
افتونا وأحسنوا إلينا جزاكم الله خير جزاء المحسنين :ماهو نظركم الشريف بخصوص الشهادة الثالثة المقدّسة بالولاية والإمرة لسيّد الأوصياء صلوات الله عليه وعليهم فى الأذان والإقامة للصلوات المفروضة ؟پاسخ معظم له :بسم الله الرحمن الرحيمليست شرعاً جزؤاً من الاذان ولا الاقامة ، ولكن لا مانع منها اذا لم تكن بقصد الورود والجزؤية للاذان والاقامة .بل تكون راجحةً اذا كانت لمجرّد اظهار الاذعان والاعتراف بما يعتقده فى خليفة رسول الله صلّى الله عليه وعلى أوصيائه المعصومين .يكصفحه دست نويس4 ـ شهادت امام حسين (عليه السلام)
حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) بلا فاصله ، پس از گواهى به رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مىفرمايد :«... وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلِ وَلا تُراث» .«... گواهى مىدهم كه فرزندان او را در كنار فرات سربريدند، بىآنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خونخواهى كنند» .وى پس از فرازى شهادت امام حسين (عليه السلام) را به شهادت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) مانند مىكند كه در محراب مسجد كوفه به دست گروه خوارج به شهادت رسيد . در واقع با اين بيان اتهام خارجى بودن نهضت عاشورا و اسيران كربلا متوجه خود امويان و يزيديان گرديد . گروه ناپاكى كه هر چند خود را به حسب ظاهر پايبند به اصول دينى معرفى مىكردند ، وصى رسول خدا را در محراب عبادت به شهادت مىرساندند ، و براى رسيدن به قدرت از كشتن زن باردار هم چشم پوشى نمىكردند .آن حضرت مىفرمايد :«پروردگارا من به تو پناه مىبرم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابى طالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابى طالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانهاى از خانههاى تو بىگناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند» .سپس به كشندگان امام نفرين فرستاده ، فضايل آن حضرت را يادآور مىشود شخصيت بزرگى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره وى و برادر امامش فرمود :«الحسن والحسين سيّدا شباب اهل الجنة»(1).«الحسن والحسين سبطان من الأسباط»(2).5 ـ انتقام الهى
ناسپاسى در مقابل نعمتهاى الهى و از بزرگترين آنها ، نعمت برخوردارى از امامت و رهبرى معصوم كه از جانب خداوند متعال انتخاب شده است . انتقام الهى را درپى دارد . از اينرو قسمت عمده خطبه دختر والاگهر امام حسين (عليه السلام) به اين مسأله معطوف است كه :«فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ ، فَيُسْحِتُكُمْ بِعَذاب ، وَيُذِيقُ بَعْضَكُمْ بَأسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الألِيمِ يَوْمَ القيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألا لَعْنَةُ اللهِ عَلى الظّالمينَ» .«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پىدرپى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضيتان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد» .اين بيانات برگرفته از آيات قرآنى است كه سرنوشت محتوم نظامهاى ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است .(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .
ظلم و مردم كفرپيشه را بيان نموده است . ليكن گاهى به رژيمهاى ستم پيشه مهلت داده مىشود تا بيشتر گناه كنند تا به عذابى سخت تر و دردناكتر گرفتار شوند و گاهى از باب لطف الهى است كه سقوط را به تأخير مىاندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مىشود :«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مىدهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمىماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مىاندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل ــــــــــــــــــــــــــــ(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).
(1) خطبه فوق به نوزده طريق در 64 منبع حديثى ، تاريخى ذكر شده است . رجوع كنيد: «شرح نهج البلاغه» ، ابن ميثم بحرانى ، ج5 ، ص105 و «نهج الحياة» ، حديث 57 ، ص100 ـ 119 .
لازم به يادآورى است كه حضرت فاطمه زهرا (عليها السلام) علاوه بر خطبه در مسجد النبى(صلى الله عليه وآله وسلم) در جمع زنان مهاجر و انصار كه به عيادتش رفته بودند و در ميان گروهى از مردم كوچه و بازار به ايراد خطبه پرداخته است . لذا در سيره عملى نيز فاطمه بنت الحسين و حضرت زينب و ام كلثوم (سيده نفيسه) (عليهما السلام) پيرو حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) هستند . و براى انجام فريضه ، فرقى ميان مسجد و كوچه و بازار نمىگذارند .«ستايش مخصوص ذات جامع كمالات الهى است ، بر نعمتهايى كه ارزانى داشته ، و سپاس فراوان بر آنچه الهام فرموده . و درود فراوان بر آنچه كه مرحمت فرموده ، از آغاز نعمتهاى عمومى ، و رسا و فراخ بودن نعمتها ، و تمام و پشت سرهم بودن عطاياى گرانبها كه عدد آنها بقدرى زياد است كه قابل شمارش نيست و دامنه نعمت بقدرى بىپايان است كه نمىتوان در مقام پاداش برخاست .ابديت اين نعمتها به قدرى متعالى است كه قابل درك نيست . براى فزونى نعمتها دعوت به شكر نمود و با فرو فرستادن و كامل كردن نعمتها به ستايش فراخواند و در آخرت مردم را به مثل اين نعمتها دعوت نمود» .همچنين در دعاى صبح حضرت صديقه كبرى آمده است :«... فَتَقَبَّلْ حَمْدى بِحَمْدِ أوَّلِ الْحامِدينَ ، ... وَبِعَدَدِ زِنَةِ ذَرِّ الرِّمالِ وَالتّالِ وَالْجِبالِ ، وَعَدَدِ جُرَعِ ماءِ الْبِحارِ ، وَعَدَدِ قَطَرِ الأمْطارِ ، وَوَرَقِ الأشْجارِ...»(1).«... حمد و ستايش مرا بپذير ، همراه حمد و ستايش اولين ستايشگر ... و به تعداد وزن ذرات شنها و تپّهها و كوهها ، و تعداد جرعههاى آب درياها ، و تعداد قطرات بارانها ، و برگ درختان ...» . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «مصباح المتهجد» ، ص19 ـ 202 ، «مصباح كفعمى» ، ص72 ، «بلد الأمين» ، ص55 «بحار الانوار» ، ج95 ، ص205 ـ 209 و «صحيفه فاطمية» ، جواد قيومى ، ص74 ـ 90 .
2 ـ گواهى به رسالت پيامبر
پس از شهادت به يگانگى خداوند ، گواهى به رسالت رسول اعظم الهى (صلى الله عليه وآله وسلم) يكى از سنن اسلامى شمرده مىشود چنانكه در تشهد گواهى به رسالت جزئى از نماز است و تمامى سخنرانان اين سلوك عملى را به پيروى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) برگزار مىكردند .نكته ديگرى كه گواهى به رسالت را فرضه عاشورائيان ساخته ، اين است كه يزيديان ، اسراى كربلا را خروج كنندگان بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) ، معرفى مىكردند كه با خطبههاى حضرت زينب ، حضرت فاطمه بنت الحسين (عليه السلام) و... اين شايعه اموى با شكست روبرو شد(1). ــــــــــــــــــــــــــــ(1) چنانكه در «الملهوف» ص189 ـ 190 آمده است : آنان را همسان اسراى ترك و روم باسرهاى باز از كربلا به سوى كوفه حركت دادند و در كوفه وقتى زنى از زنان پرسيد . شما از كدام فاميل هستيد ؟ اسيران گفتند ما از آل محمّديم . زن هر چه چادر و روسرى داشت ، جمع كرده به اسيران داده و آنان پوسيدند .
اين واقعه نشان مىدهد كه شايعه خروج بر دين محمد (صلى الله عليه وآله وسلم) در كوفه نيز رايج بود ليكن كوفيان با سخنرانيهاى خاندان رسالت به واقعيت پىبردند .البته اين شايعه در دمشق رواج بيشترى داشت . چنانكه سيد ابن طاووس نقل مىكند : مردى در روى على بن الحسين (عليه السلام) ايستاد و گفت :سپاس خدايى را كه شما را كشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده كرد و امير المؤمنين را بر شما پيروز گردانيد .على بنالحسين (عليه السلام) خاموش ماند . تا مرد شامى آنچه در دل داشت برون ريخت . سپس از او پرسيد :ــ قرآن خواندهاى ؟ــ آرى .ــ اين آيه را خواندهاى ؟ «قُلْ لا أسْئَلُكُمْ عَلِيْهِ أجْراً إلاّ الْمَوَدَّةَ فى الْقُرْبى» . «بگو بر رسالت مزدى از شما نمىخواهم ، مگر دوستى نزديكان من» (شورى ، 22) .ــ آرى !ــ و اين آيه را : (وَآتِ ذا الْقُرْبى حَقَّهُ) «و حق خويشاوندان را بده» (اسراء ـ 26) .ــ و اين آيه را : «إنَّما يُريدُ اللهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ الرِّجْسَ أهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»، «همانا خداى خواهد پليدى را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاك سازد ، پاك ساختنى» (احزاب ـ 33) .ــ آرى !ــ اى شيخ اين آيهها در حق ما نازل شده . مائيم ، ذَوِى القُرْبى ، مائيم اهل بيت پاكيزه از آلايش .شيخ دانست آنچه درباره اين اسيران شنيده درست نيست . آنان خارجى نيستند . فرزندان پيغمبراند و از آنچه گفته بود پشيمان شده و گفت :ــ خدايا من از بغضى كه از اينان در دل داشتم به تو توبه مىكنم . من از دشمنان محمد و آل محمد بيزارم . «مقتل خوارزمى» ، ج2 ، ص61و62 ، «الملهوف» ، ص211 ـ 213 .3 ـ گواهى به امامت على (عليه السلام) :
حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از شهادت به يگانگى خداوند و رسالت رسولش به ولايت مولى الموحدين على (عليه السلام) گواهى مىدهد ، آنسان كه امروزه جزيى از شعائر اسلامى محسوب مىگردد . دختر امام حسين (عليه السلام)با ياد كرد وصايت حضرت على (عليه السلام) احاديث وارده از سوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را به خاطر كوفيان مىآورد :«ما مِنْ نَبىٍّ إلاّ وَلَهُ نظيرٌ فى اُمّتهِ وَعلىٌّ نظيرى»(1).«عَلىٌّ مِنّى بمنزلةِ رأسى مِنْ بَدَنى»(2).«عَلىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلىٍّ وَلَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقيامَةِ»(3).«عَلىٌّ مَعَ الْقُرآنِ وَالْقُرآنُ مَعَهُ لا يَفْتَرِقانِ حَتّى يَرِدا عَلىَّ ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص23 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص164 .(2) «الغدير» ، ج3 ، ص22 ، «نور الابصار» ، ص80 ، «فيض القدير» ، ج4 ، ص357 ، «شرح العزيزى» ، ج2 ، ص417 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص162 .(3) «الغدير» ، ج3 ، ص177 ، وقد رواه منهم الخطيب فى تاريخه ، ج14 ، ص321 .
الْحَوْضَ»(1).وى انحراف از خط ولايت را آغاز تمامى اين گناهان بزرگ مىشمرد ، دشمنىهاى كوفيان با على (عليه السلام) را خاطر نشان مىشود :«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . آيا مىدانيد كدام خون از پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)به گردن شماست و او آن را از شما طلب خواهد كرد ؟ و نيز آن دشمنىهايى كه با برادرش على بن ابى طالب (عليه السلام) و فرزندان و عترت او كرديد و بعضى از شما به اين جنايتها افتخار نيز نموده است و مىگويد : «ما على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزهها كشتيم و خاندانش را به اسيرى گرفتيم . چونان اسيران ترك و آنها را با سر نيزه زديم ، چه زدنى !...» .آيا با اين پيشامدهاى ناگوارى كه در تاريخ اسلام روى داده ، گواهى دادن ، ولايت حضرت امام على بن ابى طالب (عليه السلام) در اذان عملى مطلوب و عبادتى مقبول نيست ؟ياد كرد اصل امامت و ولايت در هر فريضهاى ، وظايف امت را در مقابل رهبر و مقتداى خويش تاكيد مىكند و پيوند ناگستنى بين امام و امت ايجاد مىنمايد. در اينجا به نقل از كتاب «الشهادة الثالثة المقدسة»(2)نظريات فقهاى شيعه، درباره گواهى دادن به امامت حضرت على (عليه السلام) در اذان را ذكر مىكنيم ، تا اهميّت موضوع روشن گردد . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص180 ، «مستدرك حاكم» ، ج3 ، ص124 ، «الصواعق المحرقة» ، ص74 «تاريخ الخلفاء» للسيوطى ، ص116 .(2) «الشهادة الثالثة المقدسة» ، عبد الحليم الغزى ، ص281 ـ 301 .
افتونا وأحسنوا إلينا جزاكم الله خير جزاء المحسنين :ماهو نظركم الشريف بخصوص الشهادة الثالثة المقدّسة بالولاية والإمرة لسيّد الأوصياء صلوات الله عليه وعليهم فى الأذان والإقامة للصلوات المفروضة ؟پاسخ معظم له :بسم الله الرحمن الرحيمليست شرعاً جزؤاً من الاذان ولا الاقامة ، ولكن لا مانع منها اذا لم تكن بقصد الورود والجزؤية للاذان والاقامة .بل تكون راجحةً اذا كانت لمجرّد اظهار الاذعان والاعتراف بما يعتقده فى خليفة رسول الله صلّى الله عليه وعلى أوصيائه المعصومين .يكصفحه دست نويس4 ـ شهادت امام حسين (عليه السلام)
حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) بلا فاصله ، پس از گواهى به رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مىفرمايد :«... وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلِ وَلا تُراث» .«... گواهى مىدهم كه فرزندان او را در كنار فرات سربريدند، بىآنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خونخواهى كنند» .وى پس از فرازى شهادت امام حسين (عليه السلام) را به شهادت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) مانند مىكند كه در محراب مسجد كوفه به دست گروه خوارج به شهادت رسيد . در واقع با اين بيان اتهام خارجى بودن نهضت عاشورا و اسيران كربلا متوجه خود امويان و يزيديان گرديد . گروه ناپاكى كه هر چند خود را به حسب ظاهر پايبند به اصول دينى معرفى مىكردند ، وصى رسول خدا را در محراب عبادت به شهادت مىرساندند ، و براى رسيدن به قدرت از كشتن زن باردار هم چشم پوشى نمىكردند .آن حضرت مىفرمايد :«پروردگارا من به تو پناه مىبرم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابى طالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابى طالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانهاى از خانههاى تو بىگناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند» .سپس به كشندگان امام نفرين فرستاده ، فضايل آن حضرت را يادآور مىشود شخصيت بزرگى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره وى و برادر امامش فرمود :«الحسن والحسين سيّدا شباب اهل الجنة»(1).«الحسن والحسين سبطان من الأسباط»(2).5 ـ انتقام الهى
ناسپاسى در مقابل نعمتهاى الهى و از بزرگترين آنها ، نعمت برخوردارى از امامت و رهبرى معصوم كه از جانب خداوند متعال انتخاب شده است . انتقام الهى را درپى دارد . از اينرو قسمت عمده خطبه دختر والاگهر امام حسين (عليه السلام) به اين مسأله معطوف است كه :«فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ ، فَيُسْحِتُكُمْ بِعَذاب ، وَيُذِيقُ بَعْضَكُمْ بَأسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الألِيمِ يَوْمَ القيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألا لَعْنَةُ اللهِ عَلى الظّالمينَ» .«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پىدرپى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضيتان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد» .اين بيانات برگرفته از آيات قرآنى است كه سرنوشت محتوم نظامهاى ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است .(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .
ظلم و مردم كفرپيشه را بيان نموده است . ليكن گاهى به رژيمهاى ستم پيشه مهلت داده مىشود تا بيشتر گناه كنند تا به عذابى سخت تر و دردناكتر گرفتار شوند و گاهى از باب لطف الهى است كه سقوط را به تأخير مىاندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مىشود :«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مىدهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمىماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مىاندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل ــــــــــــــــــــــــــــ(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).
3 ـ گواهى به امامت على (عليه السلام) :
حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از شهادت به يگانگى خداوند و رسالت رسولش به ولايت مولى الموحدين على (عليه السلام) گواهى مىدهد ، آنسان كه امروزه جزيى از شعائر اسلامى محسوب مىگردد . دختر امام حسين (عليه السلام)با ياد كرد وصايت حضرت على (عليه السلام) احاديث وارده از سوى رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم) را به خاطر كوفيان مىآورد :«ما مِنْ نَبىٍّ إلاّ وَلَهُ نظيرٌ فى اُمّتهِ وَعلىٌّ نظيرى»(1).«عَلىٌّ مِنّى بمنزلةِ رأسى مِنْ بَدَنى»(2).«عَلىٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلىٍّ وَلَنْ يَفْتَرِقا حَتّى يَرِدا عَلَىَّ الْحَوْضَ يَوْمَ الْقيامَةِ»(3).«عَلىٌّ مَعَ الْقُرآنِ وَالْقُرآنُ مَعَهُ لا يَفْتَرِقانِ حَتّى يَرِدا عَلىَّ ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص23 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص164 .(2) «الغدير» ، ج3 ، ص22 ، «نور الابصار» ، ص80 ، «فيض القدير» ، ج4 ، ص357 ، «شرح العزيزى» ، ج2 ، ص417 ، «الرياض النضرة» ، ج2 ، ص162 .(3) «الغدير» ، ج3 ، ص177 ، وقد رواه منهم الخطيب فى تاريخه ، ج14 ، ص321 .
الْحَوْضَ»(1).وى انحراف از خط ولايت را آغاز تمامى اين گناهان بزرگ مىشمرد ، دشمنىهاى كوفيان با على (عليه السلام) را خاطر نشان مىشود :«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . آيا مىدانيد كدام خون از پيامبر خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)به گردن شماست و او آن را از شما طلب خواهد كرد ؟ و نيز آن دشمنىهايى كه با برادرش على بن ابى طالب (عليه السلام) و فرزندان و عترت او كرديد و بعضى از شما به اين جنايتها افتخار نيز نموده است و مىگويد : «ما على (عليه السلام) و فرزندان على (عليه السلام) را با شمشيرهاى هندى و نيزهها كشتيم و خاندانش را به اسيرى گرفتيم . چونان اسيران ترك و آنها را با سر نيزه زديم ، چه زدنى !...» .آيا با اين پيشامدهاى ناگوارى كه در تاريخ اسلام روى داده ، گواهى دادن ، ولايت حضرت امام على بن ابى طالب (عليه السلام) در اذان عملى مطلوب و عبادتى مقبول نيست ؟ياد كرد اصل امامت و ولايت در هر فريضهاى ، وظايف امت را در مقابل رهبر و مقتداى خويش تاكيد مىكند و پيوند ناگستنى بين امام و امت ايجاد مىنمايد. در اينجا به نقل از كتاب «الشهادة الثالثة المقدسة»(2)نظريات فقهاى شيعه، درباره گواهى دادن به امامت حضرت على (عليه السلام) در اذان را ذكر مىكنيم ، تا اهميّت موضوع روشن گردد . ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «الغدير» ، ج3 ، ص180 ، «مستدرك حاكم» ، ج3 ، ص124 ، «الصواعق المحرقة» ، ص74 «تاريخ الخلفاء» للسيوطى ، ص116 .(2) «الشهادة الثالثة المقدسة» ، عبد الحليم الغزى ، ص281 ـ 301 .
افتونا وأحسنوا إلينا جزاكم الله خير جزاء المحسنين :ماهو نظركم الشريف بخصوص الشهادة الثالثة المقدّسة بالولاية والإمرة لسيّد الأوصياء صلوات الله عليه وعليهم فى الأذان والإقامة للصلوات المفروضة ؟پاسخ معظم له :بسم الله الرحمن الرحيمليست شرعاً جزؤاً من الاذان ولا الاقامة ، ولكن لا مانع منها اذا لم تكن بقصد الورود والجزؤية للاذان والاقامة .بل تكون راجحةً اذا كانت لمجرّد اظهار الاذعان والاعتراف بما يعتقده فى خليفة رسول الله صلّى الله عليه وعلى أوصيائه المعصومين .يكصفحه دست نويس4 ـ شهادت امام حسين (عليه السلام)
حضرت فاطمه بنت الحسين (عليهما السلام) بلا فاصله ، پس از گواهى به رسالت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) مىفرمايد :«... وَأنَّ أوْلادَهُ ذُبِحُوا بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْلِ وَلا تُراث» .«... گواهى مىدهم كه فرزندان او را در كنار فرات سربريدند، بىآنكه خونى از آنان طلبكار باشند و خونخواهى كنند» .وى پس از فرازى شهادت امام حسين (عليه السلام) را به شهادت مولى الموحدين على بن ابى طالب (عليه السلام) مانند مىكند كه در محراب مسجد كوفه به دست گروه خوارج به شهادت رسيد . در واقع با اين بيان اتهام خارجى بودن نهضت عاشورا و اسيران كربلا متوجه خود امويان و يزيديان گرديد . گروه ناپاكى كه هر چند خود را به حسب ظاهر پايبند به اصول دينى معرفى مىكردند ، وصى رسول خدا را در محراب عبادت به شهادت مىرساندند ، و براى رسيدن به قدرت از كشتن زن باردار هم چشم پوشى نمىكردند .آن حضرت مىفرمايد :«پروردگارا من به تو پناه مىبرم از اينكه به ذات مقدس تو دروغ و افترا ببندم ، يا بر خلاف آنچه به پيامبرت دستور فرمودى كه : از مردم براى وصىّ خود على بن ابى طالب بيعت بگيرد ، سخنى بگويم . همان على بن ابى طالب كه حقش را غصب كردند و او را در خانهاى از خانههاى تو بىگناه كشتند ، چنانكه ديروز فرزند او را در كربلا كشتند» .سپس به كشندگان امام نفرين فرستاده ، فضايل آن حضرت را يادآور مىشود شخصيت بزرگى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) درباره وى و برادر امامش فرمود :«الحسن والحسين سيّدا شباب اهل الجنة»(1).«الحسن والحسين سبطان من الأسباط»(2).5 ـ انتقام الهى
ناسپاسى در مقابل نعمتهاى الهى و از بزرگترين آنها ، نعمت برخوردارى از امامت و رهبرى معصوم كه از جانب خداوند متعال انتخاب شده است . انتقام الهى را درپى دارد . از اينرو قسمت عمده خطبه دختر والاگهر امام حسين (عليه السلام) به اين مسأله معطوف است كه :«فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ ، فَيُسْحِتُكُمْ بِعَذاب ، وَيُذِيقُ بَعْضَكُمْ بَأسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الألِيمِ يَوْمَ القيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألا لَعْنَةُ اللهِ عَلى الظّالمينَ» .«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پىدرپى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضيتان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد» .اين بيانات برگرفته از آيات قرآنى است كه سرنوشت محتوم نظامهاى ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است .(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .
ظلم و مردم كفرپيشه را بيان نموده است . ليكن گاهى به رژيمهاى ستم پيشه مهلت داده مىشود تا بيشتر گناه كنند تا به عذابى سخت تر و دردناكتر گرفتار شوند و گاهى از باب لطف الهى است كه سقوط را به تأخير مىاندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مىشود :«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مىدهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمىماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مىاندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل ــــــــــــــــــــــــــــ(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).
5 ـ انتقام الهى
ناسپاسى در مقابل نعمتهاى الهى و از بزرگترين آنها ، نعمت برخوردارى از امامت و رهبرى معصوم كه از جانب خداوند متعال انتخاب شده است . انتقام الهى را درپى دارد . از اينرو قسمت عمده خطبه دختر والاگهر امام حسين (عليه السلام) به اين مسأله معطوف است كه :«فَانْتَظِرُوا اللَّعْنَةَ وَالْعَذابَ ، فَكَأَنْ قَدْ حَلَّ بِكُمْ وَتَواتَرَتْ مِنَ السَّماءِ نَقِماتٌ ، فَيُسْحِتُكُمْ بِعَذاب ، وَيُذِيقُ بَعْضَكُمْ بَأسَ بَعْض ، ثُمَّ تَخْلُدُونَ فى الْعَذابِ الألِيمِ يَوْمَ القيامَةِ بِما ظَلَمْتُمونا ، ألا لَعْنَةُ اللهِ عَلى الظّالمينَ» .«اى اهل كوفه ! هلاكت بر شما باد . اينك منتظر لعنت و عذاب خدا باشيد كه به همين زودى ، پىدرپى از آسمان بر شما وارد خواهد شد . و شما را به كيفر كارهايتان معذّب خواهد نمود و بعضيتان را به دست بعض ديگر مبتلا كرده و از شما انتقام خواهد كشيد . آنگاه به سزاى اين ستمها كه در حق ما نموديد ، روز قيامت در آتش دردناك دوزخ مخلّد و جاودان خواهيد بود . هان كه لعنت خدا بر ستمكاران باد» .اين بيانات برگرفته از آيات قرآنى است كه سرنوشت محتوم نظامهاى ــــــــــــــــــــــــــــ(1) «ملحقات احقاق الحق» ، ج10 ، ص544 ، به نقل از «مسند احمد بن حنبل» ، ج3 ، ص3 اين حديث به طرق ديگر در دهها كتاب حديثى اهل سنت آمده است .(2) «ملحقات احقاق الحق ، ج10 ، ص634 ، «تاريخ الكبير» ، بخارى ، ج4 ، رقم 2 ، ص415 .
ظلم و مردم كفرپيشه را بيان نموده است . ليكن گاهى به رژيمهاى ستم پيشه مهلت داده مىشود تا بيشتر گناه كنند تا به عذابى سخت تر و دردناكتر گرفتار شوند و گاهى از باب لطف الهى است كه سقوط را به تأخير مىاندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم از دست بدهد ديگر سقوط ونابودى حتمى است . اين دو مطلب به ترتيب از آيات زير استفاده مىشود :«وَلا يُحسَبَنَّ الّذينَ كَفَرُوا أنَّما نُمْلى لَهُمْ خَيْرٌ لأنْفُسِهِمْ إنّما نُمْلى لَهُمْ لِيَزْدادُوا إثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ»(1).«آنها كه كافر شدند ، گمان نكنند اينكه به آنها مهلت داديم به نفع آنها است . ما به آنان مهلت مىدهيم تا بر گناهانشان افزوده گردد و براى آنهاست عذابى خوار كننده» .«وَلَوْ يُواء خِذُ اللهُ النّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى ظَهْرِما مِنْ دابَّة وَلكِنْ يُؤخِّرُهُمْ إلى أجَل مُسَمّى فَإذا جاءَ أجَلُهُمْ كان اللهُ بِعبادِهِ بَصيراً»(2).«اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام دادهاند مؤاخذه مىكرد ، برروى زمين هيچ جنبدهاى باقى نمىماند ، ولى آنها را براى زمان معيّنى به تأخير مىاندازد و چون زمانشان فرارسيد ، خداوند بر بندگان خود بينا است» .حضرت على (عليه السلام) نيز در مورد سنتهاى تخلف ناپذير الهى فرمايد :«أمَّا بَعْدُ ، فَإنَّ اللهَ لَمْ يَقْصِم جَبَّارِي دَهْر قَطُّ إلاّ بَعْدَ تَمْهِيْل وَرَخاء ، وَلَمْ يَجْبُرْ عَظْمَ أحَد مِنَ الاُمَمِ إلاّ بَعْدَ أزْل ــــــــــــــــــــــــــــ(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3).
(1) آل عمران ـ 178 .(2) فاطر ـ 65 .
وَبَلاء»(1).«اما بعد ، همانا كه خداوند هيچ ستمكارى را ، تا مهلتش نداده ، زندگى فراخ عطايش نكرده ، هرگز در همش نكوبيده است و در مقابل ، استخوانهاى شكسته هيچ ملتى را ، پيش از گذراندن دوران سختى و فشار ، ترميم نكرده است» .و در جاى ديگر مىفرمايد :«ولِئنْ أمْهَلَ الظّالِمَ فَلَنْ يَفُوتَ أخْذُهُ وَهُوَ لَهُ بِالمِرْصادِ عَلَى مَجازِ طَريقِهِ ، وَبِمَوْضِعِ الشَّجَى مِنْ مَسَاغِ رِيقِهِ»(2).«خداوند هرچند ستمگر را مهلت دهد ، هرگز امكانش نمىدهد كه از سرپنجه پرقدرت عدلش رهايى يابد . در گذرگاهش همواره در كمين باشد و چونان استخوانى گلوگير ، فرود آب خوش را از گلويش دريغ دارد» .چنانكه مىدانيم پس از نهضت خونين عاشورا ، «قيام توابين» در سال 65 هجرى روى داد و سپس «انقلاب مدينه» ، «انقلاب زيد بن على بن الحسين (عليه السلام) و... كه به فرموده حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) آب گورا از گلوى امويان پايين نرفت و پس از مدتى كه خداوند قرارداده بود ، به حكومت بنى اميه خاتمه داده شد(3). | | |
