توافق عادلانه  
يكى از مسائلى كه پرداخت زكات را براى مردم آسان تر مى كند، توافق كردن گيرندهبا پرداخت كننده است . در حديث مى خوانيم : اگر گيرنده زكات آن حيوانى را كهمشمول زكات است نيافت ، مى تواند با دهنده زكات توافقى عادلانه داشته باشد، ياشتر بزرگترى بردارد و ارزش اضافه آن را به صاحبش ‍ بپردازد و يا حيوان كوچكترىبردارد و صاحبش مبلغى كه ما به التفاوت است همراه شتر به گيرنده زكات ردكند.⁽²²⁸⁾
تسهيلات در زكات گيرى  
براى تشويق مردم بايد ما به سراغ آنان برويم ، مثلا وسيلهحمل و نقل گندم و جو و... را به سرزمين ببريم ، زيرا تهيه وسيله وحمل محصول براى دولت آسان و براى مردم مشكل است .
از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدند: آيا ما مردم را جمع كنيم و زكات مالشان رابگيريم يا اينكه ما به سراغ مردم برويم ؟ فرمود: شما به سراغ چشمه هاى آب آنانبرويد⁽²²⁹⁾
به چه كسانى زكات ندهيم ؟ 
قرآن براى مصرف زكات هشت مورد را تعيين فرموده است و در اين بحث با توجه بهروايات ، كسانى كه حق گرفتن زكات ندارد، معين شده اند. از جمله :
1- كسانى كه مى توانند بدون مشقت حرفه اى بياموزند و از طريق آن امرار معاش كنند،لازم است آن حرفه را فرا گيرند.⁽²³⁰⁾
امام باقر (عليه السلام ) فرمود: افراد تندرست و قوى ، نبايد زكات بگيرند و نبايدبه آنها زكات داد.⁽²³¹⁾
آرى ، در جامعه افرادى با اين كه قدرت بر كاركردن دارند، به خاطر تن پرورى خود رامشمول زكات مى پندارند.
2- به كسى كه شارب خمر است ، زكات ندهيد.⁽²³²⁾
3- به كسانى كه سر سختانه و با علم و آگاهى با مسلمين عناد مى ورزند و نسبت بهاهل بيت پيامبر (صلى الله عليه و آله ) كينه و لجاجت دارند، زكات ندهيد.⁽²³³⁾
4- در روايت مى خوانيم : به افراد ناصبى نيز زكات ندهيد، مگر آن كه از زبان اوبترسيد و از طريق زكات بتوانيد دين و آبروى خود را حفظ كنيد.⁽²³⁴⁾
در روايات كمك به نا اهلانى كه از طريق شعر و تهمت وامثال آن آبروى ديگران را مخدوش مى كنند، نيز سفارش شده است .⁽²³⁵⁾
5- امام رضا (عليه السلام ) فرمود: به كسانى كه انحراف آنان نسبت بهاهل بيت روشن و شناخته شده است ، زكات ندهيد.⁽²³⁶⁾
6- به كسانى كه واجب النفقه هستند، زكات نمى رسد.⁽²³⁷⁾
7- به افراد غنى ، زكات پرداخت نمى شود.⁽²³⁸⁾
8- به صاحبان حرفه زكات نمى رسد.⁽²³⁹⁾

9- به كسانى كه انحرافات عقيده دارند، مثلا براى خداوند جسم پذيرفته اند، يا مردم رادر اعمال خود مجبور مى پندارند و يا واقفيه و هفت امامى هستند، زكات پرداخت نمىشود.⁽²⁴⁰⁾
البته پرداخت كمى از زكات به گروهى كه در راه حق نيستند ولى با حق هم لجاجتندارند، بلامانع است .⁽²⁴¹⁾
تفاوت خمس و زكات با ماليات 
بعضى مى پرسند ما كه ماليات به دولت اسلامى مى دهيم ، پرداخت خمس ‍ و زكات براىچيست ؟
ما در اينجا به بعضى تفاوت ها فهرست وار اشاره مى كنيم :
1- برآورد خمس و زكات و تخمين حساب و كتاب آن بر اساس اعتمادى است كه به خودپرداخت كننده مى شود و هيچ نيازى به بازرسى و نظارت ديگرى نيست . در حالى كهماليات مبلغى است كه دولت تعيين و محاسبه و دريافت مى كند.
2- گيرندگان زكات ، پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) و جانشينان آن بزرگوار وكسانى هستند كه از طرف حضرت اجازه داشته باشند، ولى در ماليات اينگونه نيست .
3- خمس و زكات بايد بر اساس عقيده و ايمان و با قصد قربت و رضاى خداوندمتعال پرداخت شود. تا آنجا كه اگر مسائل عاطفى ، اجتماعى ، سياسى ، قبيله اى يا كسبشهرت و عزت در نظر باشد، گويا حق خداوند پرداخت نشده است ولى در پرداخت مالياتاين ايمان و قصد قربت و اخلاص لازم نيست .
4- خمس و زكات از افرادى گرفته مى شود كه توان مالى دارند، ولى ماليات اينگونه نيست و گاهى بر پارچه و كاغذ و ماشين و سيگار ماليات بسته مى شود، خواهمصرف كنندگان فقير باشند يا غنى .
5- خمس و زكات را مردم با اراده و اختيار به كسانى مى دهند كه محبوب آنها هستند، ولى درماليات نه دهنده اختيارى دارد و نه گيرنده آن محبوبيت و قداستى .
6- ماليات نوعا براى هزينه هاى شخصى زندگى خود ماست ولى خمس و زكات براىكمك به ديگران است . توضيح اينكه همان گونه كه انسانداخل منزل را موزائيك مى كند، مبلغى به عنوان ماليات مى پردازد كه بيرون خانه اوآسفالت شود و همان گونه كه درهاى داخل منزل راقفل مى زند، مبلغى ماليات مى دهد كه پليس بيرون خانه را محافظت نمايد.
براى داخل خانه كپسول آتش نشانى مى خرد، مبلغى مى دهد تا دولت ماشين آتش نشانىبه صورت آماده باش در بيرون او تهيه كند. هزينه اى براى باغچهمنزل مى دهد و هزينه اى به دولت براى احداث پارك و بوستان مى پردازد.
بنابراين انسان دو نوع هزينه دارد: هزينه هايى كه مستقيما براىداخل منزل تهيه مى كند و هزينه هايى كه از طريق دولت براى رفاه و خدمات بيرونمنزل به واسطه ماليات دريافت مى كند، پس ماليات بخشى از هزينه هاى شخصى انساناست .
لذا كسانى كه خمس مى دهند بايد مخارج زندگى خود را از درآمد كم كنند و مالياتى را كهمى دهند جزء مخارج زندگى آنها حساب مى شود. مثلا اگر شخصى درسال دو ميليون تومان درآمد دارد و يك مليون تومان خرج زندگى اوست و صد هزار تومانماليات پرداخت مى كند، اين شخص به هنگام حسابسال بايد صد هزار تومان را مثل يك مليون تومان جزء زندگى خود قرار دهد و نهصدهزار تومان را پس انداز و سود خود حساب كند و خمس همان نهصد هزار تومان را بپردازد.
بنابراين زكات و خمس براى خدمت به ديگران است ، ولى ماليات براى دريافت خدماتدولتى براى خود ماست .
7- در زمان امامان معصوم حكومت ها از مردم مالياتهايى به نام خراج و عشريه مى گرفتند،ولى باز هم مردم خمس و زكات خود را به امامان عزيز مى دادند و آن بزرگواران مىگرفتند و نمى فرمودند شما كه خراج مى دهيد، لازم نيست خمس و زكات بدهيد.
8- حاكم اسلامى و فقيه جامع الشرايط مى تواند در شرايطى ميزان ماليت پرداختى مردمرا كم و زياد نمايد و اكنون ولايت فقيه علاوه بر خمس و زكات ، دستور پرداخت ماليات رانيز داده اند.
9- در تمام كشورهاى دنيا علاوه بر ماليات ، صندوق هاى خيريه و موسسات عام المنفعهاى وجود دارد و تمام خدمات را بر دوش دولت نمى گذارند.
امام مهدى (عليه السلام ) و زكات 
پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمودند:قبل از ظهور حضرت مهدى (عليه السلام ) فرهنگ اقتصادى مردم به نحوى است كه حرامخوارى ارزش ‍ و غنيمت ، ولى پرداخت زكات خسارت شمرده مى شود.⁽²⁴²⁾
در آن زمان كسى را مى بينى كه ثروت زيادى نزد اوست و از آغاز مالكيت ، هرگز زكاتنداده است .⁽²⁴³⁾
در آن روزگار كه امام مهدى (عليه السلام ) ظهور كند، ثروتمندان بايد حق خدا را بدهند واگر ممانعت كنند، گرفتار قهر ولى الله قرار خواهند گرفت .⁽²⁴⁴⁾
آرى روز ظهور روز پايان گرسنگى و فقر است گر چه به بهاى محو ثروتمندان بىدرد و مرفهان بى تفاوت باشد. در آن روز تبعيض ها از بين خواهد رفت واموال عمومى به طور مساوى در ميان مردم تقسيم خواهد شد و در آن روز كسى را كه نيازمندبه زكات باشد، مشاهده نخواهى كرد.⁽²⁴⁵⁾
پاسخ به چند سوال : 
1- آيا زكات بايد به هشت قسمت مساوى تقسيم شود؟
در آيه شصت سوره توبه براى زكات هشت مصرف نام برده شده كه عبارتند: از فقرا،مساكين ، دست اندركاران دريافت زكات ، هزينه جذب دلها، خريدن و آزاد كردن بردگان ،كمك به بدهكاران ، هزينه كردن در كارهاى خدا پسند و عام المنفعه ، كمك به مسافرانىكه در راه به مشكلات بر مى خورد. در اينجا سوالى مطرح است و آن اينكه آيا بايد زكاتدر اين موارد يكسان هزيه شود؟
پاسخ را از امام صادق (عليه السلام ) مى شنويم : امام از شخصى به نام عمرو بن عبيدمى پرسد: زكات مال خود را چگونه تقسيم مى كنى ؟ گفت به هشت جزء مساوى . امامفرمود: ممكن است تعدد يك صنف (مثلا فقرا) ده هزار نفر، ولى تعداد صنف ديگر چند نفرىبيشتر نباشد. گفت : بله ، ولى تقسيم من يكسان است . امام فرمود: اينعمل تو خلاف راه و روش پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) است . پيامبر عزيز اسلامدر تقسيم زكات ، مصلحت انديشى مى فرمودند.⁽²⁴⁶⁾
آرى ، زكات از بودجه هاى حكومت است و بايد دست حاكم اسلامى در نحوه مصرف آن بازباشد.
چه مالى زكات دارد؟  
تقريبا تمام فقها در رساله هاى خود فرموده اند كه زكات مربوط به نه چيز است . همانچيزهايى كه مورد توليد و مصرف عموم مردم آن زمان بوده است . (گندم و جو، خرما، كشمش، گوسفند، گاو، شتر، طلا و نقره مسكوك ) البته براى اين نه چيز شرايطى است كهفقهاى بزرگوار در رساله هاى خود آورده اند. و آن شرايط عبارتند از:
1- شرايطى براى پرداخت كننده .
2- شرايطى براى گيرنده .
3- شرايطى براى آن مالى كه مورد زكات است . از نظر وزن ، قيمت و سكه طلا و نقرهرايج باشد.
4- تغييراتى كه در گندم و جو و.. مى باشد كه اگر از چاه آبيارى شد مقدار كمترىزكات مى پردازد، ولى اگر از طريق ديم بدست آمد زكات بيشترى دارد، يا گاو وگوسفندى زكات دارد كه در چراگاه بچرد و صابش براى تامين علوفه آنها هزينه اىنپردازد. به هر حال شرايط آن در رساله هاى عمليه مطرح شده است و ما وارد آن ميدان نمىشويم و هر كس بايد به مرجع تقليد خود مراجعه و به فتواى اوعمل كند تا در قيامت بر او و خدا حجت باشد.
در كنار نظريه اكثريت  
در كنار نظريه قرين بخ تنفتق مراجع تقليد، بعضى از علما و دانشمندان نظر ديگرىدارند كه به آن اشاره مى كنيم . اين افراد ميگويند:دليل وجوب زكات فقر زدايى است و تا فقر هست بايد زكات را از اجناس ديگر نيزبگيريم تا فقر به كلى ريشه كن شود و در پرداخت زكات ، تفاوتى ميان گندم و جو وساير اجناس نيست ، بلكه آنچه مهم است ، ريشه كنى فقر است .
اين افراد شواهدى نيز براى سخن خود مى آورند از جمله در روايات مى خوانيم : اگرمشكل فقرا حل نمى شد، خداوند در مال اغنيا سهم بيشترى براى فقرا قرار مى داد، پسمحور زكات حل مشكل فقرا است و چون با پرداخت زكات نه چيز اينمشكل حل نمى شود، بايد از اجناس ديگر نيز زكات گرفته شود.
در روايات ميخوانيم رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) زكات را از غير اين نه چيز عفوفرمود. كلمه عفو نشان مى دهد كه دامنه زكات در ابتدا گسترده بوده است ، ولى درزمان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) چون با پرداخت زكات نه چيزمشكل فقرا حل مى شد، حضرت زكات باقى اجناس ‍ را عفو كردند و اين عفو حكومتى ، تنهابراى زمان خاصى است و لذا بعد از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) حضرت على(عليه السلام ) براى اسب ها زكات تعيين كرد. بنابراين دست حاكم اسلامى براى كم وزياد كردن اقلام مشمول زكات باز است و هر گاه تعداد فقرا زياد شد، حاكم اسلامى مىتواند بر چيزى زكات قرار دهد و اگر مشكل فقراحل شد، مى تواند زكات جنسى را عفو كند.
ما به همين مقدار اشاره اكتفاو دامنه اين بحث را جمع مى كنيم و بررسى آن را به حوزه هاىعلميه واگذار مى كنيم و همين قدر مى گوئيم كه :
اولا: حلمشكل فقر، تنها از راه گرفتن زكات نيست ، بلكه راههاى ديگرى نظير خمس ، انفاقات ،كفارات ، قرض الحسنه ، ايجاد شركت هاى تعاونى ،اشتغال ، مضاربه و امثال آن نيز هست .
ثانيا: بايد فرهنگ ساده زيستى و زهد و قناعت و صرفه جويى و مصرف صحيح در مردمزنده شود تا ميليون ها نفر به خيال فقر ناله نزنند و توقع نداشته باشند كه از كاركم ، نان زياد بخورند.
سوال : آيا مصرف زكات تنها در هشت مورد ذكر شده است ؟  
در آيه 58 سوره توبه ، منافقان پيامبر عزيز را در مورد نحوه مصرف زكات سرزنشمى كردند و مى گفتند كه چرا زكات جمع آورى شده را فقط در موارد خاص مصرف مى كند.خداوند مى فرمايد: انتقاد و كنايه زدن آنان بر اساس منافع شخصى است ، اگر مقدارىاز زكات به آنان داده شود راضى مى گردند و اگر داده نشود، عصبانى مىشوند.⁽²⁴⁷⁾
و در آيه بعد مى فرمايد: اگر اين منافقان (به جاى انتقاد و انتقام )، به آنچه خدا ورسول به آنان عطا كرده بود، راضى بودند و مى گفتند خداوند ما را كفايت مى كند، و درآينده خدا و رسول از فضلش به ما لطف خواهند كرد، برايشان بهتر بود.
سپس در آيه 60 همين سوره با صراحت و قاطعيت مصرف زكات را در هشت مورد منحصر كردهاست كه ما اين آيه را به صورت يك تقسيم رياضى ترسيم مى كنيم كه جمله صدقات ،مقسوم و هشت مورد مصرف ، مقسوم عليه باشد و اينك ما بايد شاهد خارج قسمت باشيم كهجمع خارج قسمت چهره نظام اسلامى است .
يك بار ديگر با دقت به اين تقسيم نگاه كنيم ، اگر نظام اسلامى مقدارى ازاموال اغنيا و پر در آمدها را بگيرد و در مصارف هشت گانه اى كه ذكر شده است مصرفكند، جامعه اسلامى به جامعه اى تبديل مى شود كه در آن زندگى فقرا تامين مى شود،كارگزاران را تشويق مى كند، دلها را جذب و نيروهاى اسير را آزاد مى كند، مهره هاى فلجو ورشكسته را به حركت در مى آورد، انواع كارهاى خدا پسندانه را ترويج مى كند وگرفتاران و در راه ماندگان را نجات مى دهد.
سپس در جمله پايانى آيه به دو نكته مهم اشاره مى شود: يكى اين كه تقسيم زكات برهشت گروه از طرف خداوند واجب شده است : (فريضة من الله ) و در چيزى كه واجب شود،جايى براى چانه زدن نيست .
دوم اينكه سرچشمه اين قانون و اين نحوه تقسيم ، علم و حكمت الهى است : (و الله عليمحكيم ).
آرى ، اگر مبناى قانون ، اطلاعات محدود بشرى ، خواسته ها، يافته ها، بافته ها، عادات ،و رسوم ، شرايط سياسى و اجتماعى ، قبيله اى و قومى باشد، جاى ترديد و اظهار هستكه چرا زكات در هشت مورد مصرف شود ولى قانونى كه برخاسته از علم و حكمت بىنهايت الهى است و مطابق با عقل و فطرت و نيازهاى واقعى بشر در تمام عصرها ونسل هاست ، بايد با عشق پذيرفته شود و همان گونه كه در انجام دستورات پزشكمتخصص ‍ چون و چرا نمى كنيم ، بايد در انجام فرامين الهى نيز تسليم باشيم .
** سوال
ممكن است گفته شود نيازهاى افراد يا جوامع در شرايط مختلف تفاوت دارد، آيا بهتر نبودمصرف زكات را خود انسان تعيين كند؟
** پاسخ
در آيه اى كه موارد هشت گانه مصرف زكات مطرح شده است ، عبارت فىسبيل الله بكار رفته است كه معناى آن اين است كه زكات را مى توان در راه خدامصرف كرد و اين راه خدا در هر زمان مى تواند مصداق و جلوه اى داشته باشد. گاهىمصداق راه خدا تامين امكانات ازدواج براى افراد بى همسر است و گاهى هم فراهم كردنزمينه براى تحصيل و... بنابراين تامين نيازهاى واقعى فرد و جامعه از هر نوع كهباشد، مصداق فى سبيل الله به حساب مى آيد.
گستردگى زكات 
در اسلام زكات داراى معناى گسترده اى است و براى هر چيز زكاتى تبيين شده است ، مثلا:
زكات داشتن آبرو، حلمشكلات مردم است و حضرت على (عليه السلام ) فرمود: همان گونه كه اداى زكاتمال واجب است ، اداى زكات آبرو نيز واجب است .
عاريه دادن زيور و زينت آلات ، زكات آنهاست .⁽²⁴⁸⁾
امام صادق (عليه السلام ) فرمود: بر هر عضوى زكاتى واجب است . بلكه بر هر لحظهاى ، پس :
زكات چشم ، نگاه كردن با عبرت و چشم پوشى از گناهان است .
زكات گوش ، شنيدن و گوش دادن به علم و حكمت و قرآن است .
زكات زبان ، نصيحت كردن مسلمين و بيدار كردن غافلين و تسبيح خداست .
زكات دست ، نوشتن علوم و بخشش مال است . زكات پا، تلاش و سعى در راه جهاد،تحصيل ، اصلاح ميان مردم ، وعيادت و زيارت خوبان است .
زكات علم ، نشر آن است .
زكات قدرت ، انصاف است .
زكات زيبايى ، عفت است .
زكات پيروزى ، احسان است .
زكات شجاعت ، جهاد است .
زكات سلامتى ، سعى در اطاعت او امر و نواهى الهى است .
زكات حكومت ، كمك رسانى به درماندگان است .
و زكات عقل ، تحمل كردن بى خردان است .⁽²⁴⁹⁾