 | نهج البلاغه - كلمات قصار حضرت عليه السلام | |
بابُ المختار مِنْ حِكم اءمير المؤ منين عليه السلام و مواعظِه
متن :
بابُ المختار مِنْ حِكم اءمير المؤ منين عليه السلام و مواعظِه وَيَدْخُل فِي ذلِكَ المختارُ مِن اءجوبه مسائله وَ الْكلامُ القَصير الخارجُ فِي سائر اءغراضه
سخنان حكمت آميز و اندرزهاى اميرالمؤ منين عليه السلام و در اين گزيده است پاسخ پرسشهايىكه از آن حضرت شده و نيز سخنان كوتاه او درباره مطالبى كه منظور نظرش بوده است .
كُنْ فِي الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ لاَ ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ، وَ لاَ ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ.
به هنگام بروز فتنه چون اشتر دو ساله باش كه نه پشتى استوار دارد كه بر آن سوار توانشد و نه پستانى شيرده ، كه از آن شير توان دوشيد.
اءَزْرَى بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَشْعَرَ الطَّمَعَ، وَ رَضِيَ بِالذُّلِّ مَنْ كَشَفَ عَنْ ضُرِّهِ، وَ هَانَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُمَنْ اءَمَّرَ عَلَيْهَا لِسَانَهُ.
آنكه طمع را شعار خود سازد، خود را خوار ساخته و هر كه پريشانحالى خويش با ديگران درميان نهد، تن به ذلت داده است و مكسى كه زبانش بر او فرمان راند، بى ارج شود.
الْبُخْلُ عَارٌ، وَ الْجُبْنُ مَنْقَصَةٌ، وَ الْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ، وَ الْمُقِلُّ غَرِيبٌ فِيبَلْدَتِهِ، وَ الْعَجْزُ آفَةٌ، وَ الصَّبْرُ شَجَاعَةٌ، وَ الزُّهْدُ ثَرْوَةٌ، وَ الْوَرَعُ جُنَّةٌ
بخل ، ننگ است و ترس ، نقص است و تنگدستى ، زبان زيرك را از بيان حجتش بر بندد وبينوا در شهر خود غريب است و ناتوانى ، آفت است و شكيبايى ، دليرى است و زهد، توانگرىاست و پارسايى ، چونان سپر است .
نِعْمَ الْقَرِينُ الرِّضَى وَ الْعِلْمُ وِرَاثَةٌ كَرِيمَةٌ وَ الْآدَابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ وَ الْفِكْرُ مِرْآةٌ صَافِيَةٌ.
بهترين همنشين خشنودى است از خواست خداوند و دانش ، ميراثى است گرانمايه و آداب ،زيورهايى نو به نو و انديشه ، آينه اى صافى است .
صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ، وَ الْبَشَاشَةُ حِبَالَةُ الْمَوَدَّةِ، وَ الاِحْتِمَالُ قَبْرُ الْعُيُوبِ.
وَ رُوِيَ اءَنَّهُ عَلَيهِ السَّلامُ قَالَ :
فِي الْعِبَارَةِ عَنْ هَذَا الْمَعْنَى اءَيْضا:
الْمَسْاءَلَةُ خَبْءُ الْعُيُوبِ.
سينه عاقل صندوقچه راز اوست و خوشرويى دام دوستى است و برد بارى ، گورگاه زشتيها.
و نيز روايت شده كه آن حضرت در بيان اين معنى فرموده است كه :
آشتى جويى ، سرپوش عيبهاست .
مَنْ رَضِيَ عَنْ نَفْسِهِ كَثُرَ السَّاخِطُ عَلَيْهِ، وَ الصَّدَقَةُ دَوَاءٌ مُنْجِحٌ، وَ اءَعْمَالُ الْعِبَادِ فِي عَاجِلِهِمْنُصْبُ اءَعْيُنِهِمْ فِي آجَالِهِمْ.
هر كه از خود خشنود بود، خشم گيرندگانش بسيارند و صدقه دارويى است شفا بخش واعمال بندگان در اين جهان ، مقابل چشم آنهاست در آن جهان .
اءعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ؛ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ، وَ يَتَكَلَّمُ بِلَحْمٍ، وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَ يَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ!
از اين انسان در شگفت شويد، به قطعه اى پيه مى بيند و به پاره گوشتى سخن مى گويد وبه تكه استخوانى مى شنود و از شكافى نفس مى كشد.
إِذَا اءَقْبَلَتِ الدُّنْيَا عَلَى قَوْمٍ اءَعَارَتْهُمْ مَحَاسِنَ غَيْرِهِمْ وَ إِذَا اءَدْبَرَتْ عَنْهُمْ سَلَبَتْهُ مَحَاسِنَاَنْفُسِهِمْ.
وقتى كه دنيا به قومى روى آورد، خوبيهاى ديگران را به آنها عاريت دهد و چون پشت كند،خوبيهايشان را از ايشان بستاند.
خَالِطُوا النَّاسَ مُخَالَطَةً إِنْ مِتُّمْ مَعَهَا بَكَوْا عَلَيْكُمْ، وَ إِنْ عِشْتُمْ حَنُّوا إِلَيْكُمْ.
با مردم به گونه اى بياميزيد، كه اگر بميريد، بر شما بگريند و اگر بمانيد با شمادوستى كنند.
إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْرا لِلْقُدْرَةِ عَلَيْهِ.
چون بر دشمن ظفر يافتى ، عفو و گذشت را شكرانه پيروزيت قرار ده .
اءَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسَابِ الْإِخْوَانِ وَ اءَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ.
ناتوانترين مردم ، كسى است كه در يافتن دوست ناتوان باشد و ناتوانتر از او، كسى است كهدوستى فرا چنگ آرد و ضايعش گذارد.
وَ قَالَ ع فِى الدِّينَ اِعْتَزِلُوا الْقِتالَ مَعَهُ:
|
خِذْلُوا الْحَقِ وَ لَم يَنْصِرُوا الْباطِلَ.
درباره كسانى كه از پيكار در كنار او، كناره گرفته بودند، چنين فرمود
|
حق را واگذاشتند و باطل را يارى نكردند.
إِذَا وَصَلَتْ إِلَيْكُمْ اءَطْرَافُ النِّعَمِ فَلاَ تُنَفِّرُوا اءَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّكْرِ.
چون سرآغاز نعمت به شما رسد با كم سپاسى دنباله آن را نبريد.
مَنْ ضَيَّعَهُ الْاءَقْرَبُ اءُتِيحَ لَهُ الْاءَبْعَدُ
كسى را كه نزديكانش واگذارند، بيگانگانش دست گيرند.
مَا كُلُّ مَفْتُونٍ يُعَاتَبُ
هر فريب خورده اى درخور عتاب نيست .
تَذِلُّ الْاءُمُورُ لِلْمَقَادِيرِ حَتَّى يَكُونَ الْحَتْفُ فِي التَّدْبِيرِ
كارها دستخوش تقديرند، آنسان ، كه گاه تدبير سبب مرگ شود.
وَ سُئِلَ ع عَنْ قَوْلِ الرَّسُولِ ص غَيِّرُوا الشَّيْبَ وَ لاَ تَشَبَّهُوا بِالْيَهُودِ فَقَالَ ع:
|
إِنَّمَا قَالَ ص ذَلِكَ وَ الدِّينُ قُلُّ، فَاءَمَّا الْآنَ وَ قَدِ اتَّسَعَ نِطَاقُهُ وَ ضَرَبَ بِجِرَانِهِ فَامْرُؤٌ وَ مَااخْتَارَ.
از آن حضرت درباره اين سخن پيامبر (ص ) پرسيدند كه فرموده بود رنگ سفيد موى را تغييردهيد و خود را همانند يهودان مسازيد و او فرمود: اين سخن را رسول اللّه (ص ) زمانى فرمود كه مسلمانان اندك بودند، اما اكنون كه دايره اسلامفراخ گرديده و دين استقرار يافته ، هركس به اختيار خود است
مَنْ جَرَى فِي عِنَان اءَمَلِهِ عَثَرَ بِاءَجَلِهِ.
هر كه عنان مركب آرزو را رها كند و در پى آن بشتابد مرگش بلغزاند و بر زمين زند.
اءَقِيلُوا ذَوِي الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِمْ، فَمَا يَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلا وَ يَدُ اللَّهِ بِيَدِهِ يَرْفَعُهُ.
از لغزشهاى جوانمردان درگذريد، كه هيچيك از آنان نلغزد، مگر آنكه دست او در دست خدا باشدو برداردش .
قُرِنَتِ الْهَيْبَةُ بِالْخَيْبَةِ، وَالْحَيَاءُ بِالْحِرْمَانِ، وَالْفُرْصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ، فَانْتَهِزُوا فُرَصَالْخَيْرِ.
ترس قرين نوميدى است و شرم ، موجب محرومى است و فرصت مى گذرد، چونان كه ابرها مىگذرند. فرصتهاى نيكو را غنيمت شمريد.
لَنَا حَقُّ فَإِنْ اءُعْطِينَاهُ وَ إِلا رَكِبْنَا اءَعْجَازَ الْإِبِلِ وَ إِنْ طَالَ السُّرَى .
قال الرضى :
وَ هذَا مِنْ لَطِيفِ الْكَلامِ وَ فَصيحِهِ، وَ مَعْناهُ اءَنا إ ن لَمْ نُعْطَ حَقِّنا اءَذِلاء، وَ ذلِكَ اءَنَّ الرَّديفَ يَرْكَبُعَجُزَ الْبَعيرِ كالْعَبْدِ وَالا سِيرِ وَ مَنْ يَجرِي مَجراهُما.
ما را حقى است كه اگر آن را به ما دادند، بگيريم و اگر ندادند، بر ترك شتر سوار مىشويم ، هر چند، سير در شب باشد و به دراز كشد.
شريف رضى گويد :
اين سخن ، سخنى لطيف و فصيح است . يعنى اگر حق ما را ندهند، ما در زمره خوارشدگان باشيمزيرا بنده و اسير و امثال آنها را بر سرين شتر مى نشانند يعنى پشت سر آنكه شتر را مىراند).
مَنْ اءَبْطَاءَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ حَسْبَهُ.
هر كه در كارها درنگ كند، شرف نسب ، سبب سرعت در كارش نشود.
مِنْ كَفَّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ إِغاثَةُ الْمَلْهُوفِ، وَالتَّنْفِيسُ عَنِ الْمَكْرُوبِ.
از كفاره هاى گناهان بزرگ ، به فرياد رسيدن ستمديدگان است و شاد كردن غمگينان .
يَا ابْنَ آدَمَ إِذا رَاءَيْتَ رَبَّكَ سُبْحانَهُ يُتابِعُ عَلَيْكَ نِعَمَهُ وَ اءَنْتَ تَعْصِيهِ فَاحْذَرْهُ.
اى پسر آدم ، اگر ديدى كه خداى سبحان ، نعمتش را پى درپى به تو ارزانى مى دارد و تونافرمانيش مى كنى ، از كيفر او بترس .
مَا اءَضْمَرَ اءَحَدٌ شَيْئا إِلا ظَهَرَ فِي فَلَتَاتِ لِسانِهِ وَ صَفَحاتِ وَجْهِهِ.
هيچكس چيزى را در دل نهان ننمود، مگر آنكه ، در سخن نابجايى كه از دهانش مى پرد، يا درصفحات چهره اش ، هويدا شود.
امْشِ بِدائِكَ ما مَشَى بِكَ.
تا درد همراه توست تو نيز با او همراهى كن .
اءَفْضَلُ الزُّهْدِ إِخْفاءُ الزُّهْدِ.
برترين پارساييها آن است كه در نهان باشد.
إِذا كُنْتَ فِي إِدْبارٍ وَالْمَوْتُ فِي إِقْبالٍ فَما اءَسْرَعَ الْمُلْتَقَى !
اگر تو روى به بازگشت نهاده باشى و مرگ روى در آمدن داشته باشد، چه زود به همخواهيد رسيد.
الْحَذَرَ الْحَذَرَ فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتّى كَاءَنَّهُ قَدْ غَفَرَ!
بترسيد، بترسيد، به خدا سوگند، كه گاه چنان گناه را مى پوشاند كه پندارى آن رابخشيده است .
وَ سُئِلَ ع عَنِ الْإِيمَانِ فَقَالَ:
|
الْإِيمَانُ عَلى اءَرْبَعِ دَعائِمَ: عَلَى الصَّبْرِ وَالْيَقِينِ وَالْعَدْلِ وَالْجِهادِ.
فَالصَّبْرُ مِنْها عَلى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الشَّوْقِ وَالشَّفَقِ وَالزُّهْدِ وَالتَّرَقُّبِ، فَمَنِ اشْتاقَإِلَى الْجَنَّةِ سَلا عَنِ الشَّهَواتِ، وَ مَنْ اءَشْفَقَ مِنَ النَّارِ اجْتَنَبَ الْمُحَرَّماتِ، وَ مَنْ زَهِدَ فِي الدُّنْيَااسْتَهانَ بِالْمُصِيباتِ، وَ مَنِ ارْتَقَبَ الْمَوْتَ سارَعَ فِى الْخَيْراتِ.
وَالْيَقِينُ مِنْهَا عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى تَبْصِرَةِ الْفِطْنَةِ، وَ تَاءَوُّلِ الْحِكْمَةِ، وَ مَوْعِظَةِ الْعِبْرَةِ،وَ سُنَّةِ الْاءَوَّلِينَ، فَمَنْ تَبَصَّرَ فِي الْفِطْنَةِ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُ، وَ مَنْ تَبَيَّنَتْ لَهُ الْحِكْمَةُعَرَفَ الْعِبْرَةَ، وَ مَنْ عَرَفَ الْعِبْرَةَ فَكَاءَنَّمَا كَانَ فِى الْاءَوَّلِينَ.
وَالْعَدْلُ مِنْهَا عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى غَائِصِ الْفَهْمِ، وَ غَوْرِ الْعِلْمِ، وَ زُهْرَةِ الْحُكْمِ، وَ رَسَاخَةِالْحِلْمِ، فَمَنْ فَهِمَ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ، وَ مَنْ عَلِمَ غَوْرَ الْعِلْمِ صَدَرَ عَنْ شَرَائِعِ الْحُكْمِ، وَ مَنْ حَلُمَ لَمْيُفَرِّطْ فِي اءَمْرِهِ وَ عَاشَ فِي النَّاسِ حَمِيدا.
وَالْجِهَادُ مِنْهَا عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى الْاءَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَالنَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَالصِّدْقِ فِيالْمَوَاطِنِ وَ شَنَآنِ الْفَاسِقِينَ، فَمَنْ اءَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِاءَرْغَمَ اءُنُوفَ الْمُنافِقِينَ، وَ مَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَ مَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَغَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَ اءَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ.
وَالْكُفْرُ عَلَى اءَرْبَعِ دَعَائِمَ: عَلَى التَّعَمُّقِ، وَالتَّنَازُعِ، وَالزَّيْغِ، وَالشِّقَاقِ، فَمَنْ تَعَمَّقَ لَمْيُنِبْ إِلَى الْحَقِّ، وَ مَنْ كَثُرَ نِزَاعُهُ بِالْجَهْلِ دَامَ عَمَاهُ عَنِ الْحَقِّ، وَ مَنْ زَاغَ سَاءَتْ عِنْدَهُ الْحَسَنَةُ، وَحَسُنَتْ عِنْدَهُ السَّيِّئَةُ، وَ سَكِرَ سُكْرَ الضَّلاَلَةِ، وَ مَنْ شَاقَّ وَعُرَتْ عَلَيْهِ طُرُقُهُ، وَ اءَعْضَلَ عَلَيْهِاءَمْرُهُ، وَ ضَاقَ عَلَيْهِ مَخْرَجُهُ.
وَالشَّكُّ عَلَى اءَرْبَعِ شُعَبٍ: عَلَى التَّمَارِي ، وَالْهَوْلِ وَالتَّرَدُّدِ، وَالاِسْتِسْلاَمِ، فَمَنْ جَعَلَ الْمِرَاءَدَيْدَنا لَمْ يُصْبِحْ لَيْلُهُ، وَ مَنْ هَالَهُ مَا بَيْنَ يَدَيْهِ نَكَصَ عَلَى عَقِبَيْهِ، وَ مَنْ تَرَدَّدَ فِي الرَّيْبِوَطِئَتْهُ سَنَابِكُ الشَّيَاطِينِ، وَ مَنِ اسْتَسْلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ هَلَكَ فِيهِمَا.
قال الرضى :
وَ بَعْدَ هذا كَلام تَرَكْنا ذِكْرَهُ خَوفَ الا طالَة والْخُرُوجِ عَنِ الْغَرَضِ الْمَقْصُودِ فِي هذا الْكِتابِ.
از اميرالمؤ منين معنى ايمان را پرسيدند، فرمود:
|
شكيبايى را نيز چهار شعبه است : شوق و ترس و پارسايى و انتظار. پس ، هر كه در او شوقبهشت باشد، بايد كه از شهوات دورى جويد و هر كه از آتش دوزخ ترسد، بايد كه ازمحرمات اجتناب كند، و هر كه در دنيا پارسايى گزيند،تحمل مصيبتها بر وى آسان شود و هر كه در انتظار مرگ باشد، به كارهاى نيك شتاب كند.
و يقين را چهار شعبه است : بينايى هوشمندانه و دريافت از روى حكمت و پند گرفتن از چيزهاىعبرت آميز و رفتن به روش پيشينيان . هر كه از روى هوشمندى نگرد، حكمت بر وى آشكار شودو هر كه از حكمت بر وى آشكار شود، آموخته است كه چگونه از حوادث عبرت گيرد و هر كهعبرت گرفتن را آموزد، گويى با گذشتگان در گذشته ، زيسته است .
و عدالت را چهار شعبه است : فهمى كه به عمق چيزها رسد و علمى كه حقايق را دريابد و داورىكردنى نيكو و راسخ بودن در بردبارى . آنكه نيكو فهم كند به عمق دانايى رسد و هر كهبه عمق دانايى رسد، از آبشخور احكام دين سيراب بيرون آيد و هر كه بردبارى را شعار خودسازد، در كارها تقصير ننمايد و در ميان مردم ، ستوده زيست كند.
جهاد را نيز چهار شعبه است : امر به معروف و نهى از منكر و پيكار در راه دين و دشمنى بافاسقان . پس ، هر كه امر به معروف كند، مؤ منان را پشتيبانى نيكوست و هر كه نهى از منكرنمايد، بينى منافقان را بر خاك ماليده و هر كه در راه خدا پيكار كند، آنچه را بر عهده داشتهبه جاى آورده و هر كه با فاسقان دشمنى كند و براى خدا خشمگين شود، خدا را در روز جزاخشنود ساخته است .
كفر را چهار پايه است : كنجكاوى بيهوده و خصومت كردن و انحراف از حق و دشمنى ورزيدن .كسى كه در كارها بيهوده كنجكاوى كند، به حق نرسد. هر كه به سبب نادانى به خصومتپردازد، همواره ديده اش از ديدن حق نابينا باشد و هر كه از حق منحرف گردد، نيكى را بدىانگارد و بدى را نيكى پندارد و به باده گمراهى مست شود و هر كه دشمنى ورزد، راههايشناهموار و پر وحشت گردد و كارش دشوار شود و راه بيرون شدن بر او بسته ماند.
شك را نيز چهار شعبه است : جدال بيهوده و هول و هراس و دودلى و تسليم . هر كهجدال را عادت خود سازد شبش به روز بدل نگردد و هر كه از كارهايى كه در پيش دارد بترسد،واپس ماند و به مقصود نرسد و هر كه به ترديد و دودلى گرفتار آيد، پس سپر سمهاىشياطين شود و هر كه به تباهى دنيا و آخرت تن در دهد، هم در دنيا هلاك شود و هم در آخرت .
رضى گويد:
پس از اين كلامى است ، كه ما از ذكر آن خوددارى كرديم از بيم به درازكشيدن سخن و خارجبودنش از موضوع ما.
فَاعِلُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنْهُ، وَ فَاعِلُ الشَّرِّ شَرُّ مِنْهُ.
نيكوكار از كار نيكويش بهتر است و، بدكار از كار بدش بدتر.
كُنْ سَمْحا وَ لاَ تَكُنْ مُبَذِّرا، وَ كُنْ مُقَدِّرا وَ لاَ تَكُنْ مُقَتِّرا.
بخشنده باش و اسرافكار مباش و ميانه رو باش و سختگير مباش .
اءَشْرَفُ الْغِنَى تَرْكُ ا0لْمُنَى .
برترين توانگرى ترك آرزوهاست .
مَنْ اءَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ بِمَا يَكْرَهُونَ قَالُوا فِيهِ مَا لاَ يَعْلَمُونَ.
هر كه به كارى بشتابد، كه مردمش ناخوش دارند، درباره اش آن گويند كه ندانند.
مَنْ اءَطَالَ الْاءَمَلَ اءَسَاءَ الْعَمَلَ.
هر كه دامنه آرزوهايش گسترده شود، كردارش ناروا گردد.
وَ قَالَ ع : وَ قَدْ لَقِيَهُ عِنْدَ مَسِيرِهِ إِلَى الشَّامِ دَهَاقِينُ الْاءَنْبَارِ فَتَرَجَّلُوا لَهُ وَاشْتَدُّوا بَيْنَيَدَيْهِ:
|
مَا هَذَا الَّذِي صَنَعْتُمُوهُ؟
فَقَالُوا: خُلُقٌ مِنَّا نُعَظِّمُ بِهِ اءُمَرَاءَنَا.
فَقَالَ:
وَاللَّهِ مَا يَنْتَفِعُ بِهَذَا اءُمَرَاؤُكُمْ، وَ إِنَّكُمْ لَتَشُقُّونَعَلَى اءَنْفُسِكُمْ فِي دُنْيَاكُمْ وَ تَشْقَوْنَ بِهِفِي آخِرَتِكُمْ، وَ مَا اءَخْسَرَ الْمَشَقَّةَ وَرَاءَهَا الْعِقَابُ، وَ اءَرْبَحَ الدَّعَةَ مَعَهَا الْاءَمَانُ مِنَ النَّارِ.
هنگامى كه به شام مى رفت ، دهقانان شهر انبار به ديدارش آمدند. از اسبها پيادهشدند وپيشاپيش او دويدند. پرسيد:
|
اين چه كار است كه مى كنيد؟
گفتند كه اين عادت ماست در بزرگداشت فرمانروايانمان .
امام (ع ) فرمود: اين كارى است كه اميرانتان از آن سود نبردند و شما خود را در زندگى خود بهمشقت مى افكنيد و در آخرت به بدبختى گرفتار مى آييد. چه زيانبار است مشقتى كه در پى آنعذاب باشد و چه سودمند است آسودگى همراه با ايمنى از عذاب خدا.
وَ قَالَ ع لاِبْنِهِ الْحَسَنِ ع :
|
يَا بُنَيَّ احْفَظْ عَنِّي اءَرْبَعا وَ اءَرْبَعا لاَ يَضُرُّكَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ؛ إِنَّ اءَغْنَى الْغِنَى الْعَقْلُ، وَاءَكْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ، وَ اءَوْحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ، وَ اءَكْرَمَ الْحَسَبِ حُسْنُ الْخُلُقِ.
يَا بُنَيَّ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْاءَحْمَقِ فَإِنَّهُ يُرِيدُ اءَنْ يَنْفَعَكَ فَيَضُرَّكَ.
وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْكَ اءَحْوَجَ مَا تَكُونُ إِلَيْهِ.
وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ يَبِيعُكَ بِالتَّافِهِ.
وَ إِيَّاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ كَالسَّرَابِ يُقَرِّبُ عَلَيْكَ الْبَعِيدَ، وَ يُبَعِّدُ عَلَيْكَ الْقَرِيبَ.
به فرزند خود امام حسن (ع ) فرمود:
|
اى فرزند، از من چهار و چهار چير را به خاطر بسپار كه چون كارهايت را به آنها به انجامرسانى ، هرگز زيانى به تو نرسد برترين بى نيازيهاعقل است و بزرگترين بينواييها حماقت است و ترسناكترين ترسها خودپسندى است و گراميترينحسب و نسب ، خلق نيكوست .
اى فرزند، بپرهيز از دوستى با احمق ، زيرا احمق خواهد كه به تو سود رساند، ولى زيان مىرساند و بپرهيز از دوستى با بخيل كه او چيزى را كه بسيار به آن نيازمند هستى از تو دريغمى دارد و بپرهيز از دوستى با تبهكار كه تو را به اندك چيزى مى فروشد.
و بپرهيز از دوستى دروغگو، كه او چون سراب است ، دور را نزديك نشان مى دهد و نزديك را دورمى نماياند.
لاَ قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا اءَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ.
در به جاى آوردن مستحبات قربتى نيست اگر به واجبات زيان رساند.
لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ، وَ قَلْبُ الْاءَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ.
قال الرضى :
وَ هذا مِنَ الْمَعانِي الْعَجِيبَةِ الشَّريفَةِ، وَالْمُرادُ بِهِ اءِنَّ الْعاقِلَ لا يُطْلِقُ لِسانَهُ إ لا بَعْدَ مُشاوَرَةِالرَّويةِ وَ مُؤ امَرَةِ الْفِكْرَةِ والا حْمَقُ تَسْبِقُ حَذَفاتُ لِسانِهِ وَ فَلَتاتُ كَلامِهِ مُراجَعَةَ فِكْرِهِ، وَمُماخَضَةَ رَاءيِهِ، فَكَاءَنَّ لِسانَ الْعاقِلِ تابِعٌ لِقَلْبِهِ، وَ كَاءَنَّ قَلْبَ الا حْمَقِ تابِعٌ لِلِسانِهِ.
وَ قَدْ رُوِىٍَّ عَنْهُ ع هذَا الْمَعْنى بِلَفْظٍ آخَرَ وَ هُوَ قَوْلُهُ: (قَلْبُ الْاءَحْمَقِ فِي فِيهِ، وَ لِسَانُ الْعَاقِلِفِي قَلْبِهِ) وَ مَعْناهُما واحِدُ.
زبان خردمند آن سوى دل اوست و دل بى خرد آن سوى زبانش .
رضى گويد:
اين از معانى عجيب و شريف است . مراد اين است كهعاقل زبان نمى گشايد مگر پس از آنكه با انديشه و فكر خود مشورت كند و بى خرد، سخنانبيهوده اش بر فكر و تاءمل و انديشه اش پيشى گيرد. گويى زبانعاقل ، تابع دل اوست و دل احمق ، تابع زبان اوست . اين معنى از آن حضرت به عبارات ديگرىهم آمده است ، مانند اين عبارت دل احمق در دهان اوست و زبانعاقل در دلش و هر دو يك معنى است .
وَ قَالَ ع لِبَعْضِ اءَصْحَابِهِ فِي عِلَّةٍ اعْتَلَّهَا:
|
جَعَلَ اللَّهُ مَا كَانَ مِنْ شَكْوَاكَ حَطّا لِسَيِّئَاتِكَ، فَإِنَّ الْمَرَضَ لاَ اءَجْرَ فِيهِ، وَ لَكِنَّهُ يَحُطُّالسَّيِّئاتِ وَ يَحُتُّها حَتَّ الْاءَوْراقِ، وَ إِنَّمَا الْاءَجْرُ فِي الْقَوْلِ بِاللِّسانِ، وَالْعَمَلِ بِالْاءَيْدِيوَالْاءَقْدامِ، وَ إِنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ يُدْخِلُ بِصِدْقِ النِّيَّةِ وَالسَّرِيرَةِ الصّالِحَةِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِالْجَنَّةَ.
قال الرضى :
وَ اءَقُولُ:
صَدَقَ ع إ ن الْمَرَضَ لا اءجْرَ فِيهِ، لا نَّهُ مِنْ قَبِيلِ ما يُسْتَحَقُّ عَلَيْهِ الْعِوَض ؛ لا نَّ الْعِوَضَيُسْتَحِقُّ عَلى ما كانَ فِي مُقابَلَةِ فِعْلِ اللّه تَعالى بِالعَبْدِ مِنَ الآلامِ وَالا مْراضِ وَ ما يَجْرِيمَجْرى ذلِكَ، والا جْرُ والثَّوابُ يُسْتَحَقّانِ عَلى ما كانَ فِي مُقابَلَةِ فَعْلَ الْعَبْدِ، فَبَيْنَهُمافَرْقُ قَدْ بَيِّنَهُ ع كَما يَقْتَضِيهِ عِلْمُهُ الثّاقِبُ، وَ رَاءيُهُ الصّائِبُ.
به يكى از اصحابش كه بيمار شده بود چنين فرمود:
|
خداوند بيمارى تو را كه از آن شكوه مى كنى ، سبب كاستن از گناهانت قرار داده . زيرا دربيمارى اجر و ثوابى نيست ، ولى گناهان را مى ريزد، آنسان ، كه برگ درختان مى ريزند.اجر و ثواب ، حاصل گفتار به زبان است و كردار به دست و پاى . خداوند به سبب صدق نيتو باطن پاك ، هر كس را كه خواهد، به بهشت مى برد.
شريف رضى گويد :
من مى گويم :
امام (ع ) راست گفته است و در بيمارى اجر و ثوابى نيست زيرا بيمارى از چيزهايى است كه آنرا عوض است نه مزد. عوض در برابر دردها و بيماريهايى است كه از سوى خداوند بر بندهمى رسد، ولى اجر و ثواب در برابر عملى است كه از بنده سر زده است پس ميان عوض وثواب فرقى است كه امام با علم نافذ و راءى صواب خويش بيان فرموده است .
وَ قَالَ ع فِي ذِكْرِ خَبّابِ بْنِ الْاءَرَتِّ:
|
يَرْحَمُ اللَّهُ خَبَّابا فَلَقَدْ اءَسْلَمَ راغِبا، وَ هاجَرَ طائِعا، وَ قَنِعَ بِالْكَفافِ، وَ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ وَعاشَ مُجاهِدا، طُوبى لِمَنْ ذَكَرَ الْمَعادَ، وَ عَمِلَ لِلْحِسابِ، وَ قَنِعَ بِالْكَفافِ، وَ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ.
هنگامى كه از خبّاب بن الارت (1) ياد مى كرد چنين فرمود:
|
خداوند خبّاب بن الارتّ را رحمت كند. به رغبت اسلام آورد و در عين اطاعت ، مهاجرت كرد و به آنچهروزيش داده بودند، قناعت نمود و از خدا راضى بود و مجاهد زيست . خوشا بهحال كسى كه همواره به ياد معاد باشد و براى روز حسابعمل كند و به آنچه روزيش داده اند، قانع باشد و از خداى راضى .
لَوْ ضَرَبْتُ خَيْشُومَ الْمُؤْمِنِ بِسَيْفِي هَذا عَلى اءَنْ يُبْغِضَنِي ما اءَبْغَضَنِي ، وَ لَوْ صَبَبْتُالدُّنْيا بِجَمَّاتِها عَلَى الْمُنافِقِ عَلى اءَنْ يُحِبَّنِي ما اءَحَبَّنِي ، وَ ذلِكَ اءَنَّهُ قُضِيَ فَانْقَضىعَلى لِسانِ النَّبِيِّ الْاءُمِّيِّ ص اءَنَّهُ قالَ: (يا عَلِيُّ لا يُبْغِضُكَ مُؤْمِنٌ، وَ لا يُحِبُّكَ مُنافِقٌ).
اگر به اين شمشيرم بر بينى مؤ من زنم كه با من دشمن شود، دشمن نشود و اگر همه جهان رابه كام منافق ريزم كه با من دوست گردد، دوست نگردد. و اين ، از آنروست ، كه حكم خداى برزبان پيامبر امّى (صلى الله عليه و آله ) گذشت كه فرمود يا على ، مؤ من تو را دشمن نشود ومنافق دوست نگردد.
| نهج البلاغه - كلمات قصار حضرت عليه السلام | | | 
